Zaufanie jest ryzykiem. Moje posłowie do „Bielma”

Bez swojej ufności do ludzi Jan Paweł II byłby może skuteczniejszą głową państwa i szefem instytucji, ale nie byłby świętym, który kocha człowieka i na niego stawia.

Książka i film „Bielmo” Marcina Gutowskiego wzbudziły gorące dyskusje i polemiki. Przez niektórych zostały uznane za atak na pamięć o św. Janie Pawle II i na Kościół w ogólności.

Pojawiło się też kilka ważnych komentarzy, w tym o. Adama Żaka SJ, który kompetentnie wyszczególnił działania Kościoła, w tym samego Jana Pawła II, w sprawie pedofilii. Nie wiem, w jakiej mierze fakty te były znane red. Gutowskiemu. Z pewnością w jego „Bielmie” zabrakło niektórych szczegółów ukazujących czujność Jana Pawła na zagrożenia pedofilią.

Kościół jako instytucja typu monarchicznego źle się odnajduje w świecie, w którym kontrola społeczna jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania jakichkolwiek rządów

Karol Tarnowski

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Co jest tu „obiektywne” i „sprawiedliwe”?

O. Żak słusznie nawołuje do obiektywizmu i powściągania emocji. Ale przecież z drugiej strony „poetyka” dziennikarstwa jest inna niż poetyka historyka.

Nie mogło i nie powinno było w książce Gutowskiego zabraknąć emocji – ponieważ przekazywał on punkt widzenia ofiar, a nie sprawców. Nie można zaś oddać sprawiedliwości zbrodni pedofilii, nie uwzględniając uczuć tych, którzy zostali pokrzywdzeni, a później oczekiwali, że zostaną przynajmniej aktywnie wysłuchani.

Dla wielu osób rażąco może brzmieć deklaracja jednego z pokrzywdzonych wygłoszona do kamery Gutowskiego. Ów człowiek miał możność spotkać się z Janem Pawłem II, który nie zareagował „dialogicznie” na jego wyznania. Dziś mężczyzna mówi, że będzie się modlić nawet za sprawcę, ale już nie za papieża, ponieważ właśnie on mógł zrobić coś więcej niż położyć rękę na głowie i wręczyć różaniec. Z pewnością nie jest to postawa „obiektywna” i „sprawiedliwa”, ale człowiek cierpiący ma do niej prawo, a dziennikarz też ma prawo, żeby o tym napisać.

Nie sposób zatem w tej materii o sądy w pełni wyważone. Na przykład: w jakiej mierze papież jest faktycznie odpowiedzialny za wszystkie dziejące się za jego pontyfikatu „świństwa”? Czym innym jest oczywiście jego odpowiedzialność formalna jako głowy Kościoła, a czym innym odpowiedzialność faktyczna, która zależy od różnych czynników, np. stopnia jego poinformowania, jego faktycznej niezależności od szefów dykasterii, które walczyły ze sobą, choćby w sprawie Maciela Degollado. Zależy to także od jego predyspozycji biograficznych i psychologicznych, a przede wszystkim od jego wizji Kościoła i stopnia jej związku ze stanem świadomości Kościoła na danym etapie.

Sakralizacja Kościoła

Nie ulega wątpliwości, że dla Jana Pawła Kościół był czymś więcej niż instytucją: był czymś świętym, „świątynią Boga” Powiedzmy otwarcie: papież sakralizował Kościół jako taki, to znaczy także jego instytucje, jego wyrastające z tradycji struktury, w których główną – by nie rzec: wyłączną – rolę odgrywa kler.

Papież był przeświadczony, że święcenia kapłańskie czy zakonne dokonują w człowieku swego rodzaju ontologicznej przemiany, to znaczy dają uczestnictwo w świętości Boga poprzez sprawowanie sakramentów, zarządzanie i nauczanie o różnym stopniu nieomylności. W swoim porządku Kościół jest eksterytorialny, to znaczy społeczeństwo świeckie nie ma tu wiele do powiedzenia i nie powinno – poza oczywistymi wyjątkami – go kontrolować.

Był też chyba przekonany, że relacje posłuszeństwa decydują w dużej mierze o dobru i złu księży czy zakonników. Bardzo nie lubił, jak ktoś z zewnątrz krytykował Kościół, rozumiany zgodnie z dotychczasowa tradycją jako instytucje z papieżem jako jego głową. Soborowa wizja Kościoła właśnie się wykluwała, a w niej świeccy mieli de iure status – na równi z duchowieństwem – ludu Bożego. Ale wizja ta z wielkim trudem torowała sobie i toruje drogę do dziejowej świadomości Kościoła hierarchicznego.

Kościół bowiem – to stwierdzenie banalne – jest instytucją typu monarchicznego, zhierarchizowaną, z siecią wewnętrznych powiązań, zależności i zapewne interesów. Instytucja tak skonstruowana źle się odnajduje w świecie, w którym kontrola społeczna jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania jakichkolwiek rządów. Jan Paweł II zatem – podobnie jak reszta Kościoła hierarchicznego – nie mógł być wystarczająco przygotowany do tej nowej wizji Kościoła, chociaż ją profetycznie antycypował, czemu dał wyraz jako arcybiskup w synodzie archidiecezji krakowskiej, w którym świeccy mieli podstawowy i twórczy udział.

Ufność: zaleta czy wada?

Lecz jest jeszcze jeden ważny aspekt, oprócz tej wizji Kościoła. Jan Paweł II był człowiekiem ufności, którą pokładał zarówno w swoich współbraciach, jak w przyjaciołach świeckich. Miał wyjątkowo dużo przyjaciół – a nawet mistrzów – świeckich, z którymi prowadził ważne dialogi. Nie miał nawet cienia maniery klerykalnej w obcowaniu ze świeckimi – był na to zbyt „ludzki”, wszechstronny i cywilizowany.

A jednak jego naturalnym środowiskiem było duchowieństwo, z którym był zżyty i które widział poprzez swoją wzniosłą wizję świętego Kościoła. Wydaje się zatem, że jego wyobraźnia nie mogła objąć głębi zła, które zalęgło się w Kościele i jego instytucjach. Zła pochodzącego nie tylko z tzw. ludzkiej słabości, ale z całej struktury Kościoła, jego klerykalnej autoidolatrii i płynącego z niej zakłamania, hipokryzji i fałszywej wewnątrzkościelnej solidarności, dla której świecki był w sposób naturalny kimś niższym.

To zło, ta „grzeszność”, było głęboko zakorzenione w tradycji sakralizowania Kościoła. A Kościół był też ogromną polityczną siłą, co jest z definicji dwuznaczne. Ten splot czynników sprawił, że nadużycia seksualne tak długo były kamuflowane i że tak powoli dochodziło do ich odsłaniania i upubliczniania. Dlatego stan świadomości Kościoła i faktycznej wiedzy długo nie pozwalał na oddanie sprawiedliwości rozmiarowi tego zbrodniczego procederu.

Jan Paweł II był z konieczności do pewnego stopnia ofiarą tego stanu świadomości – z tak zdumiewającą łatwością lekceważącej odczucia ofiar wykorzystywania seksualnego. Prawdopodobnie ma to jakiś związek z niefrasobliwością i zarazem obsesyjnością Kościoła w odniesieniu do sfery seksualnej, poddanej dla duchownych obowiązkowi celibatu, traktowanemu z niemal równą powagą jak dogmaty wiary.

Twierdzi się, że pedofilia jest funkcją niedojrzałości – ale jakże kleryk czy ksiądz może dojrzewać w sferze dotyczącej seksualności, skoro jest od niej od początku odcięty? Owszem, zdarzają się wyjątki i Karol Wojtyła był właśnie jednym z tych niezwykłych duchownych, którzy mieli pełną osobową dojrzałość. Niekoniecznie oznacza to, że jego teologia miłości oblubieńczej jest w pełni trafna. Ale jego praktyka duszpasterska była w stosunku do młodych ludzi mądra i skuteczna – mogę sam o tym zaświadczyć.

Jak już powiedziałem, papież był człowiekiem, który drugiemu człowiekowi – w tym swoim najbliższym współpracownikom – ufał. A zaufanie jest ryzykiem, jest pewnym naddatkiem w stosunku do tego, co da się sprawdzić; jest kredytem, który może nie zostać spłacony. Człowiek ufający jest zawsze do pewnego stopnia „ranliwy”, może zawsze zostać zawiedziony, jest w tym sensie bezbronny.

W perspektywie ostatnich wydarzeń w Kościele można więc zasadnie zapytać, czy ufność Jana Pawła – może czasem naiwna – była zaletą czy wadą. W moim przekonaniu bez tej ufności byłby on może skuteczniejszą głową państwa i szefem instytucji, ale nie byłby świętym, który kocha człowieka i na niego stawia.

Niestety organizm Kościoła, na którego czele stał Jan Paweł II, jest głęboko skorumpowany i przeżarty złem nie mniejszym, a chyba większym niż organizm żydowskiego faryzeizmu, przed którym nie przestawał przestrzegać Jezus w ewangeliach. Zawsze na pierwszym miejscu tkwi tam „oblężona twierdza” układów i fałszywej sakralizacji, która zło tuszuje „z czystym sumieniem”. W tej atmosferze prawdziwa świętość ma wyjątkowo trudne zadanie skutecznej walki ze złem i zwyciężania go dobrem, które świeci pośrodku ciemności.

Jestem Kościołem?

Na marginesie chciałbym się jeszcze odnieść do słów red. Pauliny Guzik. W dyskusji „Katolicyzm po rozpadzie” zorganizowanej przez „Więź” autorka ta – którą cenię za jej komentarze w telewizyjnym programie „Między ziemią a niebem” – poczuła się zraniona moimi słowami na temat stanu Kościoła.

W odpowiedzi przypomniała soborową lekcję o powszechnej kościelności wszystkich wiernych: „to my jesteśmy Kościolem” („Bardzo mnie uwiera cytat z Karola Tarnowskiego w «Bielmie» Marcina Gutowskiego. Bo na pytanie jak widzi obecnie Kościół, Karol Tarnowski odpowiadał: Kościoł to jest właściwie dno. Załamałam się, gdy to usłyszałam. Dlatego, że ja też jestem tym Kościołem”).

Muszę Pani przyznać w pełni rację: w świetle nauczania Soboru Kościołem jest cały lud Boży, a nie jedynie kler i jego zhierarchizowana władza. Popełniłem więc faux pas i przykro mi z tego powodu. Ale w odpowiedzi chciałbym dokonać osobistego wyznania, z którym może Pani się nie zgadzać.

Po pierwsze, jestem nieufny wobec substancjalizowania jakiegokolwiek „ciała zbiorowego”, nawet Ciała Mistycznego Kościoła; pod tym względem bliskie mi są poglądy Simone Weil. Ja nie jestem Kościołem, lecz jestem wewnątrz niego, jestem w Kościele, jestem (ewentualnie) jego elementem, ale nie nim samym.

Wprawdzie pamiętam o słowach św. Pawła dotyczących metafory organizmu, w którym wszystkie członki są niezastąpione, ponieważ każdy pełni jakąś w nim funkcję, a więc jest tym organizmem. Wydaje mi się jednak, że ta metafora mogła być zrozumiała w pierwotnym Kościele, a później w średniowiecznym społeczeństwie stanowym, ale jest o wiele mniej zrozumiała w dzisiejszym pluralistycznym, „nominalistycznym” świecie.

Nie jestem też Polską, tylko Polakiem. Nie jestem narodem, lecz jego elementem. Jestem tylko sobą, poszczególną jednostką.

Naturalnie w tym miejscu wybucha z całą siłą problem odpowiedzialności za grzechy – ale i cnoty – tej wspólnoty, w której tkwię. Myślę, że to jest podstawowy problem dla tych, którzy dokonują apostazji i nie chcą się utożsamiać z resztą wspólnoty kościelnej ani za nią odpowiadać.

Jak daleko powinna sięgać solidarność grupowa? Ten problem dotknął w całej rozległości naród niemiecki po Holokauście, ale dotyka także nas Polaków w obliczu współwiny za Holokaust dokonywany rękami Polaków. Nie można tego poczucia współwiny na nikim wymusić, ale głęboko go rozumiem – tak jak rozumiem dumę z wygranego przez Polskę meczu.

Po drugie, w jaki sposób człowiek świecki może się czuć Kościołem, skoro panuje tak wyraźna asymetria w traktowaniu przez Kościół nauczający – wciąż miarodajny – kleru i świeckich, zwłaszcza kobiet? Niestety idea Kościoła, którym rzekomo jesteśmy, ma się nijak do rzeczywistości tegoż Kościoła.

W tym aspekcie wolę metaforę wędrującego ludu Bożego, która jest wzięta z Biblii i tam w pełni zrozumiała, ale którą można traktować jako pars pro toto,  czyli ważną także dla religii niechrześcijańskich. Gdyż wszyscy przecież wędrujemy, jesteśmy w drodze i z trudem rozpoznajemy cel naszej wędrówki – a nawet to, kim wszyscy jesteśmy i w jakiej mierze różnimy się od tych, którzy nie wiedzą, ze są ludem Bożym.

Przeczytaj także inne teksty na ten temat:

Anna Karoń-Ostrowska: Oddzielne zamknięte światy Jana Pawła II
Henryk Woźniakowski: Jan Paweł II, czyli świętość niedoskonała
Robert Fidura: Dlaczego Jan Paweł II nam nie dowierzał?
Marcin Gutowski: „Bielmo”. Nie znaliśmy Jana Pawła II jako „szefa”
Ks. Alfred Wierzbicki: Nie lękajcie się… prawdy o Janie Pawle II
Rafał Majda: Na wskroś autentyczny klerykalizm Karola Wojtyły
O. Adam Żak SJ: „Bielmo”? Czytelnik może czuć się zmanipulowany
Ks. Andrzej Szostek: Tajemnica sumienia Jana Pawła II
Jacek Moskwa: Ideologia „sekretu papieskiego” pozostaje w mocy
Tomasz Polak: Abp Paetz, papież Jan Paweł II i odpowiedzialność
Tomasz Krzyżak: Dlaczego Wanda Półtawska przemycała list do papieża pod bluzką?
Michnik, Nosowski, ks. Szostek: I wielki, i omylny. Jakim przywódcą był Jan Paweł II?