„Bielmo”. Nie znaliśmy Jana Pawła II jako „szefa” instytucji, jaką jest Kościół

Milcze­nie najbliższych współpracowników jest czymś właści­wie najgorszym, co można zrobić papieżowi, co uderza w jego postać, w jego świętość, jakby potwierdza stawia­ne zarzuty – mówi Anna Karoń-Ostrowska.

Fragmenty książki Marcina Gutowskiego „Bielmo. Co wiedział Jan Paweł II”, która ukaże się nakładem wydawnictwa Agora. Książka powstała na podstawie materiałów zebranych do cyklu reportaży „Bielmo” w programie „Czarno na białym” TVN24, dostępnych w TVN24GO. Tytuł i śródtytuły pochodzą od redakcji

Ks. Sławomir Oder, postulator procesów beatyfikacyjnego i kanonizacyjnego Jana Pawła II, przyznaje, że słyszał przynaglenia do szybkiej kanonizacji, ale nie z wewnątrz instytucji Kościoła, lecz ze strony Ludu Bożego, który wołał „Santo subito!”, oraz od dziennikarzy, którzy pytali nieustannie, kiedy i dlaczego nie zaraz. Lecz największe przynaglenie miało pojawić się ze strony Boga.

– W dniu beatyfikacji udzielił znaku, który został potwierdzony procesem kanonicznym stwierdzającym zaistnienie cudu[i]. Co pozwoliło bardzo szybko od beatyfikacji przejść do kanonizacji. I to było największe przynaglenie – mówi prałat Oder, dodając słowa Benedykta XVI, które stały się mottem jego pracy: „Proszę pracować szybko, ale dobrze”.

Poszłam do kardynała Dziwisza z ponad stoma listami od Jana Pawła II, mówiąc, że jestem gotowa je przekazać, co on skwitował, że po co, że nie ma co tego ujawniać – mówi Anna Karoń-Ostrowska

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Co do badania kwestii moralnych związanych z wydarzeniami w Stanach Zjednoczonych i tych dotyczących Legionistów Chrystusa ksiądz Oder zapewnia, że „została przeprowadzona bardzo wnikliwa kweren­da w dokumentach watykańskich i odpowiedź, która przyszła, miała charakter bardzo lakoniczny, ale bardzo jednoznaczny – odpowiedź o braku jakiejkolwiek odpowiedzialności za ewentualne niepodjęcie problemów, które były sygnalizowane”[ii].

– Ta lakoniczność informacji jest bardzo ważna i kompromitująca jednocześnie, ponieważ ukazuje brak wnikliwości w prowadzeniu tego procesu – komentuje redaktor naczelny kwartalnika „Więź” Zbigniew Nosowski. – W porządnie przeprowadzonym procesie na to pytanie powinna być udzielona głęboko uzasadniona odpowiedź, a nie tylko krótka adnotacja, że niczego złego nie odnaleziono.

– Czy postulator zadowolił się tym komunikatem, czy może zrobiono coś więcej? – pytam księdza Odera. – Czy promotor iustitiae [promotor sprawiedliwości] zadawał jakieś pytania, poddawał pod namysł jakieś argumenty, które mogłyby kwestionować zachowanie czy postawę Jana Pawła II? – dopytuję po publicznym wydarzeniu z jego udziałem. Przyparty do muru od­powiada niechętnie. Wcześniej skutecznie unikał rozmowy, ratując się ucieczką.

– Zarówno promotor sprawiedliwości, jak i komisja historyczna działali w sposób bardzo kompetentny i zebrali taki materiał, który pozwolił na przedstawie­nie tego argumentu w taki sposób, że był on wystarczający, zadowalający i wyjaśniający wszystkie wątpliwości – odpowiada, gdy udaje mi się go dogonić. […]

Robimy wszystko jak najszybciej

W procesie beatyfikacyjnym na przesłuchania wezwano ponad sto osób, między innymi generała Wojciecha Jaruzelskiego, Lecha Wałęsę i Aleksandra Kwaśniewskiego, którzy opowiadali o walce papieża z komunizmem.

– Ale czy jego głównym duchowym osiągnięciem było zniszczenie komunizmu? Politycznym na pewno tak, ale nie duchowym. Dlaczego w procesie beatyfi­kacyjnym nie brali udziału jego przyjaciele – tak zwane Środowisko (grupa duszpasterska, która skupiała się wokół księdza Karola Wojtyły od końca lat czter­dziestych), czy aktorzy Teatru Rapsodycznego, świec­cy znajomi Lolka (jak wołano na Wojtyłę w młodości), pisarze, intelektualiści, robotnicy z Solvay, którzy znali papieża na kolejnych etapach jego życia, nawet sama Wanda Półtawska? – dziwi się Anna Karoń-Ostrowska, która chciała zgłosić się ze swoimi listami, kiedy pojawił się edykt zachęcający wiernych, aby dostarcza­li „wszelkie informacje, które mogą zawierać jakiekol­wiek elementy przemawiające na korzyść bądź prze­ciwko opinii świętości wspomnianego sługi Bożego”[iii].

Stary stół z ciemnego drewna w warszawskim mieszkaniu filozofki, wychowanki księdza profesora Józefa Tischnera, szczelnie pokrywają warstwy kopert, zapisanej papieską ręką papeterii, kart okolicznościowych. To grubo ponad sto listów. Karoń-Ostrowska traktowała Jana Pawła II jak przewodnika duchowego, ale nie tak jak miliony ludzi na całym świecie.

Gdy studiowała w Rzymie, była stałym gościem papieskiego apartamentu i niejednokrotnie rozmawiała z papieżem na najbardziej osobiste tematy. Po jej powrocie do Polski więź nie osłabła. Papież towarzyszył jej w najważniejszych chwilach życia. Mimo odległości pozostały listy i częste wizyty, w których organizacji zawsze pośredniczył papieski sekretarz. Do niego zgłosiła się też po rozpoczęciu procesu beatyfikacyjnego.

– Poszłam wtedy do kardynała Dziwisza z ponad stoma listami od Jana Pawła II, mówiąc, że jestem gotowa je przekazać, co on skwitował, że po co, że to była taka prywatna, intymna relacja, nie ma co tego ujawniać. Mówił, że później jeszcze będą mnie gdzieś ciągać, zadawać jakieś dziwne pytania. Że w tych listach nie ma niczego, co mogłoby wzbudzać jakiekolwiek wątpliwości moralne. Nie wiedziałam, o co chodzi, one po prostu, jak i cała bardzo bogata korespondencja papieża z różnymi ludźmi, pokazywały jego samego, jego głębokie, wielowymiarowe relacje. Wtedy jednak chciałam być lojalna wobec księdza kardynała i nie zrobiłam tego. Teraz myślę, że może popełniłam błąd – zastanawia się Anna Karoń-Ostrowska.

Mogłaby opowiedzieć o swoim „drugim ojcu”, opiekunie, przyjacielu, przed którym założyli sobie z mężem obrączki i który, o czym jest przekonana, wymodlił narodziny ich syna. Mogłaby opowiedzieć o papieżu, który zawsze czekał na wieści od znajomych, który w pry­watnych listach był przyjacielem, czytał o planach na wakacje, o sytuacji w Polsce, o Kościele i tym, co się w nim dzieje dobrego, a co trudnego i bolesnego. Choć mimo problemów papież nie dopytywał, nie roztrząsał, tylko polecał modlitwie. Odpisywał albo: „Dziękuję, że mi o tym napisałaś”, albo: „Módlmy się, aby dobro zwyciężyło”. Trudne sytuacje najchętniej przenosił w wymiar duchowy.

– To był inny jego świat – tłumaczy Karoń-Ostro­wska. – Był inną postacią.

– Nie znaliśmy prawdziwego Jana Pawła II, władcy absolutnego?

– Myślę, że tak. Coraz bardziej mam takie wra­żenie, że my, świeccy, nie znaliśmy Jana Pawła II jako „szefa” instytucji, jaką jest Kościół, jako władcy, który niósł na sobie dziedzictwo wieków kształtowania się systemu hierarchicznego, korporacyjnego, z zamknię­tym światem wspólnych interesów, gdzie obowiązywały odwieczne niepisane zasady, przemilczanie i pod osłoną świętości tolerowanie błędów, win, korupcji, po prostu dulszczyzny, tego, że brudy pierzemy we własnym gronie.

Wiele wskazuje na to, że w tym właśnie gronie i według podobnych schematów decydowano o wyniesieniu polskiego papieża na ołtarze.

– Myślę, że pomysł na tę beatyfikację i później kanonizację był taki, że robimy wszystko jak najszybciej, wielu rzeczy nie ujawniamy, w tym dokumentów, świadectw, a potem już tylko będzie gloria chwały. Niestety, obróciło się to wszystko przeciwko dobrej pamięci o papieżu i otaczającym go świecie – mówi Karoń-Ostrowska, nie kryjąc rozczarowania. […]

Nie widział w ludziach zła

Filozofka przyznaje, iż nasilające się wątpliwości wokół Jana Pawła II sprawiają, że przechodzi przez jeden z najtrudniejszych okresów w życiu. Jednocześnie jest przekonana, że musi uczciwie zmierzyć się z pytaniami, rozważyć różne możliwości, konteksty, motywy, które mogły kierować Wojtyłą. Jak ten, że bronił duchownych przed fałszywymi zarzutami, do których przywykł w komunistycznym kraju.

Jan Paweł II był kom­pletnym beztalenciem w dobieraniu sobie ludzi. Miał tutaj jakiś rodzaj braku słuchu. Był kompletnie niemu­zykalny na jakość ludzi, którzy mieli odgrywać ważne role w Kościele. Niestety – mówi Karol Tarnowski

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

– Miał poczucie, że musi to swoje stadko, ten swój dom chronić, i myślę, że poszedł w tej ochronie za daleko. Nie mógł albo raczej nie chciał zobaczyć tego wszystkiego. Bardzo różnił się od kardynała Wyszyńskiego, który w tym samym komunizmie trzymał księży bardzo krótko i dbał o ich morale, wiedząc do­skonale, że Służba Bezpieczeństwa wnikliwie śledziła wszelkie potknięcia polskiego kleru i potem poprzez szantaż wciągała księży do współpracy. A papież był takim dobrym tatą, który chciał chronić i bronić, uwa­żając, jak się okazało niesłusznie, że tylko wrogowie Kościoła atakują duchownych. Z takich tłumaczeń korzystało, jak myślę, wielu złoczyńców w sutannach. Karol Tarnowski, bliski przyjaciel papieża, powiedział mi kiedyś, że Jan Paweł II nie widział w ludziach zła. Może nie chciał zobaczyć, jakimi ludźmi się otacza, byli wygodni, jako podwładni, cenił księży zaradnych, umiejących zdobywać pieniądze, ale i manifestujących swoje uduchowienie. Podobnie było w czasach krakow­skich. Może nie potrzebował partnerów do dyskusji nad wspólnymi wizjami Kościoła, tylko wykonawców? – Moja rozmówczyni się zamyśla.

W każdym z tych światów miał być nieco inną po­stacią, jakby zmieniał maski. Był poetą i aktorem, co stanowiło ważną cechę jego osobowości, ponieważ kre­ował zarówno siebie, jak i swoje relacje w tych różnych wymiarach. Z wystąpień publicznych pamiętamy jego serdeczną, kordialną twarz. W rozmowach służbowych pozostawał bardziej stonowany.

– Ksiądz Tischner powiedział mi kiedyś, że papież był „jakby za szybą”, której nie dało się przeniknąć – doda­je Anna Karoń-Ostrowska. – Oddzielał relacje z księż­mi od prywatnych bliskich kontaktów ze świeckimi przyjaciółmi.

– Ale to oznaczałoby, że w żadnym z nich być może nie był prawdziwy? – pytam.

– Może był prawdziwy tylko przed Bogiem – odpowiada. […]

Był częścią instytucji

Swoją osobistą opowieść o Janie Pawle II ma też profesor Karol Tarnowski – ich przyjaźń zaczęła się od spowiedzi u księdza Karola Wojtyły.

– Byłem uderzony uwagą, z jaką słuchał i wchodził w samo sedno rzeczy naszych dyskusji filozoficznych, moralnych, światopoglądowych, zupełnie nie zwraca­jąc uwagi na to, że pod konfesjonałem rośnie kolejka – wspomina krakowski filozof.

– Jan Paweł II był szalenie lojalny wobec instytu­cji Kościoła. Był niewątpliwie człowiekiem Kościoła w każdym wymiarze, bo rozumiał istotę Kościoła jako Ludu Bożego, ale dla niego ten Lud Boży wcielił się w przedstawicieli tej instytucji, którzy zostali namasz­czeni, przez co stawali się niemal nietykalni – wyjaś­nia zapytany o różne światy papieża.

– Miał ogromne zaufanie do ludzi Kościoła z racji święceń i pełnienia różnych funkcji. Nie pozwalał mówić o nich źle, bo sam widział ich dobre strony. Miał też poczucie lo­jalności wobec duchowieństwa. Pamiętam sytuację, gdy w czasie jednego z pobytów w Watykanie wspo­mniałem o problemach z arcybiskupem Paetzem i od razu włączył się kardynał Dziwisz, który myślę, że był w ogromnej mierze odpowiedzialny za krycie niektó­rych negatywnych faktów. Próbował to bagatelizować, natomiast Jan Paweł II w ogóle nie podjął tego tematu. To nie znaczy, że nic nie zrobił, bo powołał komisję, ale nie chciał tego nagłaśniać.

– Skoro nie chciał o tym rozmawiać, to może było tak, że rozumiał tę grę w instytucji kościelnej, która nie zawsze jest czysta, i ze względu na lojalność wobec tej instytucji nie chciał się dzielić prawdą o niej?

– Tak, myślę, że tak też mogło być. To mogło być działanie w ramach tej polityki zamiatania pod dywan.

– No właśnie, polityki. A gdzie ofiary? Gdzie jego personalizm, jego programowa encyklika „Redemptor hominis”, w której pisał: „Ten człowiek jest pierwszą drogą, po której winien kroczyć Kościół w wypełnia­niu swojego posłannictwa, jest pierwszą i podstawo­wą drogą Kościoła, drogą wyznaczoną przez samego Chrystusa”?

– On wiedział, że to są złe czyny, tylko nie miał odwagi wyjść poza pewną rutynę kościelną, która po­legała na tym, że tych rzeczy się nie ujawnia. Był częś­cią instytucji, która wtedy tak postępowała, która mia­ła wdrożone pewne mechanizmy psychologiczne.

– Ale był na szczycie hierarchii tej instytucji, był jej władcą absolutnym.

– Tak, ale był członkiem pewnej tradycji, co do której wiadomo było, że jest większa niż jej poszcze­gólni przedstawiciele. On szanował tradycję szalenie. Pomimo tego wszystkiego, czego dokonał na sobo­rze, na pewno nie czuł się władcą absolutnym, czuł się elementem pewnej struktury, która jest sakralna z de­finicji. Myślę, że nie miał tych zapędów rewolucjoni­sty jak papież Franciszek. Jan Paweł II chciał popychać pewne sprawy do przodu, ale nie burzyć konsensusu postępowania w tej instytucji.

Zabrakło wyobraźni

– Używa pan profesor takich słów jak konsen­sus, mechanizm, instytucja. A człowiek, a dobro, a zło, a istota tego wszystkiego, czego nauczał Jan Paweł II? Gdzieś się zagubiła?

– Na pewno wszędzie tam, gdzie mógł dotykać konkretów, to ich dotykał, zwłaszcza tam, gdzie cho­dziło o obronę jakichś indywidualnych przypadków. Kiedyś omawialiśmy z żoną prywatnie sprawę anty­koncepcji. I on powiedział: „No, słuchaj, ja całe ży­cie nad tym pracowałem. Nie mogę tego zmienić, ale zmień spowiednika”. Ale co to znaczy: „zmień spo­wiednika”, kiedy spowiednik się czuje związany zasadą – ideą grzechu ciężkiego w stosunku do antykoncep­cji? On był wrażliwy na indywidualność, na jednostko­wość przypadków, ale jednocześnie nie chciał naruszać jakiejś całości. Całości doktryny Kościoła.

– Nawet gdyby te zachowania były złe, hanieb­ne? Potrafił być surowy dla południowoamerykań­skich teologów wyzwolenia, a miał tak dużo wyrozu­miałości wobec tych obok siebie, którym tak bardzo ufał? Potrafił być tak bardzo srogi, być może czasem niesprawiedliwie, a dla swojego otoczenia aż nadto wyrozumiały?

– […] Miał szalone zaufanie do ludzi, którymi się otaczał. Do episkopatu, który z całą pewnością był pod wpływem arcybiskupa Kowalczyka i kardynała Dziwisza. Papież ufał im i nie był skłonny do krytykowania. […] Mnie się wydaje, że jemu zabrakło wyobraźni. On nie zdawał sobie sprawy, że można tak postępować, jak postępują różni księża i biskupi.

– Ale o niektórych musiał wiedzieć!

– No właśnie! To jest wielkie pytanie, wielkie py­tanie – powtarza profesor Tarnowski. – Czy jeżeli wie­dział, to jak reagował. A jeżeli reagował zbyt łagodnie, to dlaczego. Nie wiem, ale mnie się wydaje, że on był naprawdę człowiekiem osobiście świętym i nie wyob­rażał sobie, że można do tego stopnia świnić, do tego stopnia przekraczać bardzo elementarne obowiązki wobec bliźnich, zwłaszcza wobec dzieci. Przecież był szalenie wrażliwy na dzieci, więc albo tego w ogóle nie wiedział, albo, jak sądzę, nawet nie dopuszczał do sie­bie myśli, że można coś takiego robić. Był przekonany o ich dobrej woli i ich namaszczeniu przez święcenia. Był człowiekiem zaufania i w tym sensie był naiwny. Pod tym względem nie kontrolował ludzi, którymi się otaczał. Nie miał skłonności do pilnowania. Ufał. I trzeba otwarcie powiedzieć, że Jan Paweł II był kom­pletnym beztalenciem w dobieraniu sobie ludzi. Miał tutaj jakiś rodzaj braku słuchu. Był kompletnie niemu­zykalny na jakość ludzi, którzy mieli odgrywać ważne role w Kościele. Niestety.

Są przekonani, że ocalą go milczeniem

– Jestem przekonana, że chciałby te wszystkie trudne sytuacje, niekiedy zakłamane, bulwersujące dla opinii publicznej i dla wspólnoty Kościoła, wyjaśnić i wyczyś­cić – zapewnia Anna Karoń-Ostrowska. – To milcze­nie najbliższych współpracowników jest czymś właści­wie najgorszym, co można zrobić papieżowi, co uderza w jego postać, w jego świętość, jakby potwierdza stawia­ne zarzuty. Trzeba odpowiedzieć na te wszystkie trudne, tak bolesne pytania, wyjaśnić, udowodnić na podstawie dokumentów, jaka była prawda. Niestety, są one wciąż w rękach bezpośrednio zamieszanych w różne afery hie­rarchów Kościoła, którzy nawet nie próbują tego wyjaś­niać. Mijają lata, a zmowa milczenia wciąż trwa.

– Dlaczego milczą?

– Wydaje mi się, że to jest forma obrony.

– Obrony papieża?

– Nie sądzę. Wydaje mi się, że to, co robi kardy­nał Dziwisz i jego otoczenie, jest jedynie dramatyczną obroną siebie, chowaniem się za postać Jana Pawła II. […]

Szukać odpowiedzi na trudne pytania chce też Monika Białkowska, teolożka, dziennikarka „Prze­wodnika Katolickiego”, póki żyje pokolenie świadków, którzy pamiętają Karola Wojtyłę.

– My możemy te rzeczy naprawdę wyjaśnić, mo­żemy dotrzeć do prawdy. Jeżeli dziś nie odpowiemy na te pytania, to one będą wracały. Za jakiś czas lu­dzie nie będą znali kontekstu tych wydarzeń, nie będą rozumieli, w jakich okolicznościach funkcjo­nowaliśmy, jak myśleliśmy, i wtedy zadawanie tych pytań może zszargać dobre imię Jana Pawła II. My jeszcze pamiętamy, jaki był, łatwiej będzie nam zro­zumieć, z czego wynikały pewne decyzje, jakiekol­wiek one były. Jeszcze mamy tę możliwość dotarcia do prawdy, a nie tylko budowania jakiejś historii – ostrzega Białkowska.

– Dobrze, ale są osoby, które twierdzą, że dotarcie do prawdy może być bardzo nieprzyjemne i być może dlatego lepiej jest dalej budować historię.

– W Kościele nie chodzi o to, żeby nam było przy­jemnie. Prawda jest prawdą i trzeba do niej docierać zawsze. […]

– Dlaczego więc ludzie Kościoła nie obronią pa­mięci i dobrego imienia Jana Pawła II, opowiadając, jak było?

– Bo są przekonani, że ocalą go milczeniem. Tak funkcjonuje Kościół od środka. Załatwimy to sami, niczego nie wywlekajmy. Ta budowla jest już na tyle nad­wyrężona, że jak zaczniemy mówić, to jeszcze się posy­pie. Ja jestem przekonana, że prawdziwy, żywy Kościół jest tam w środku, pod tą misternie zbudowaną kon­strukcją, i jeśli odpadnie trochę tego instytucjonalne­go gruzu, to niczemu nie zaszkodzi. Ludzie wciąż będą wierzyć w zmartwychwstanie Jezusa.

– A czy to sedno dostrzegają też ci, którzy bronią tych zewnętrznych murów?

– Wydaje mi się, że przez to, że próbują bronić instytucji, zapędzają się czasem w kłamstwa. Jak słu­cham niektórych biskupów, to zastanawiam się, czy oni pamiętają, że mają służyć Ewangelii, a nie budo­wać system, reformować państwo, umacniać struktury i bronić swojej oblężonej twierdzy.

W gruncie rzeczy odmówili mu świętości

Z kolei Zbigniew Nosowski zauważa, że ostateczne rozwikłanie zagadek dotyczących postawy Jana Pawła II jest być może niemożliwe.

– Nie ma źródeł wiedzy. Po pierwsze, nie ma do­stępu do archiwów watykańskich, a po drugie, nawet gdybyśmy go mieli, to pewnie nie znaleźlibyśmy tam informacji o tym, co rzeczywiście docierało do Jana Pawła II. Podejrzewam, że to się dokonywało przez ja­kieś struktury nieformalne i ślady na piśmie mogły nie pozostać.

– Dlaczego?

– Bo tak się niestety zarządzało takimi dużymi strukturami jak centralne instytucje Kościoła katolickiego.

Watykańskie archiwa, o ile cokolwiek w nich jest, mogą zostać odtajnione nie wcześniej niż po pięćdziesięciu latach, czyli dokładnie tylu, ile dawniej – przed reformą Jana Pawła II – wynosił obowiązkowy okres oczekiwania z rozpoczęciem procesu beatyfikacyjnego. Kolejny papież może jednak podjąć decyzję o nieodtaj­nianiu dokumentów. […]

– Świętość nie polega na tym, że jest się dosko­nałym – dodaje Anna Karoń-Ostrowska. – Ja byłam świadoma jego wad i słabości. Świętość polega właśnie na tym, że zwyczajny człowiek ze swoimi słabościami i niedoskonałościami walczy z nimi, zmaga się, wy­pracowuje w sobie ten możliwie najlepszy kształt. Na tym polega świętość. W gruncie rzeczy Kościół i jego najbliższe otoczenie odmówili mu świętości, tworząc zakłamany wizerunek.

Przeczytaj także:
Anna Karoń-Ostrowska, Oddzielne zamknięte światy Jana Pawła II
Henryk Woźniakowski, Jan Paweł II, czyli świętość niedoskonała 
Tomasz Polak w rozmowie ze Zbigniewem Nosowskim, Abp Paetz, papież Jan Paweł II i odpowiedzialność
Tomasz Krzyżak, Dlaczego Wanda Półtawska przemycała list do papieża pod bluzką?
I wielki, i omylny. Jakim przywódcą był Jan Paweł II?
Maciej Zięba OP, Jan Paweł II, pedofilia i zasada nieoznaczoności

---

[i] W tym dniu miała zostać uzdrowiona cierpiąca na nieoperacyjnego tętniaka mózgu Kostarykanka Floribeth Mora Diaz, której przypadek został uznany za cud i posłużył w procesie kanonizacyjnym Jana Pawła II.
[ii] „Szklany dom”, scen. i reż. Paulina Guzik, TVP 2021.
[iii] Kalendarium wydarzeń procesu beatyfikacyjnego i kanonizacyjnego Jana Pawła II.