Tajemnica sumienia Jana Pawła II

Z dzisiejszej perspektywy przyspieszenie procesu beatyfikacyjnego papieża to błąd, bo pozostały niedopowiedzenia i pole do różnych domysłów. Pośpiech jest złym doradcą, a przywilej często obraca się przeciwko temu, komu miał służyć – mówi ks. Andrzej Szostek.

Zbigniew Nosowski: Jakie są wrażenia Księdza Profesora po lekturze i obejrzeniu „Bielma” Marcina Gutowskiego?

Ks. Andrzej Szostek: Przeczytałem książkę i obejrzałem wszystkie odcinki telewizyjnej wersji „Bielma”. Większe wrażenie zrobił na mnie reportaż filmowy – może dlatego, że w nim pojawiają się twarze konkretnych osób.

Szczególnie ważny jest ostatni odcinek cyklu, w którym występuje mężczyzna skrzywdzony przez kard. Theodore’a McCarricka i opowiada, że osobiście mówił o tym Janowi Pawłowi II. Ja mu wierzę.

Podejrzewam, że Pan Bóg chce uzdrowić swój Kościół poprzez trudną prawdę, którą uświadamiają nam ludzie czasem stojący daleko od Kościoła lub nawet jego wrogowie

ks. Andrzej Szostek

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Podobnie jest z relacją dr. Anny Karoń-Ostrowskiej, że w prywatnej korespondencji z papieżem na swoje sygnały o niepokojących zdarzeniach otrzymywała pobożno-ogólne odpowiedzi. Jan Paweł II pisał jej w takich sytuacjach, że trzeba się modlić…

Te wypowiedzi najbardziej mnie zasmuciły. Ja sam nie mam doświadczeń rozmów z papieżem na temat kwestii wykorzystywania seksualnego. W moich kontaktach z nim takie wątki się nie pojawiały.

Czy uważa Ksiądz publikacje Gutowskiego za próbę szkalowania wielkiego papieża?

– W żadnym wypadku. Banałem jest twierdzenie, że prawda musi być ujawniona, ale ten banał trzeba tu przypomnieć. Książka jest obszerna i nastawiona wyraźnie na odkrycie czegoś, co według red. Marcina Gutowskiego pewni ludzie Kościoła usiłują ukryć. On robi więc kolejne wywiady, żeby tej prawdy dociec.

Reporter ma do tego prawo. Ma, powiedziałbym, nawet święte prawo dążenia do prawdy. To jest rozmowa niewygodna dla nas wszystkich, do których on się zwraca – także dla mnie – ale trzeba ją podjąć. Niestety, jak się wydaje, nie bez racji dziennikarz TVN24 uważa, że niektórzy coś przed nim ukrywają.

Osobiście nie mam poczucia, także z moich kontaktów z red. Gutowskim, żeby dążył on do szkalowania osoby Jana Pawła II czy niszczenia pamięci o nim. On dąży do opisania prawdy. I napotyka w tym dążeniu na różne przeszkody, które usiłuje pokonać swą dociekliwością.

Nie wiem tylko, czy ta dociekliwość nie sięgała za daleko. Miałem poczucie, że autor chciał wydobyć ze mnie więcej niż byłbym w stanie mu powiedzieć. W tej rozmowie na przykład przyznałem, że w procesie beatyfikacyjnym Jana Pawła II byłem jednym z tzw. adwokatów diabła.

Obecnie prawo kanoniczne nazywa tę funkcję promotorem sprawiedliwości. Jakie było Księdza zadanie?

– Scharakteryzować postać kard. Karola Wojtyły, w szczególności rozpoznać, czy w publikowanych przez niego tekstach nie ma treści niezgodnych z wiarą i moralnością chrześcijańską. W związku z pełnieniem tej funkcji otrzymałem wszystkie materiały opublikowane i podpisane przez Karola Wojtyłę przed 16 października 1978 r., czyli przed jego wyborem na Stolicę Piotrową.

Wśród nich były oczywiście także decyzje administracyjne, które podejmował jako arcybiskup metropolita krakowski – wszystkie opublikowane w diecezjalnym czasopiśmie. No więc red. Gutowski dopytywał mnie, czy przyglądałem się tym nominacjom. A ja odpowiadałem, że nie, bo otrzymałem inne zadanie: zbadać poglądy Karola Wojtyły i sprawdzić, czy nie były one sprzeczne z nauką Kościoła.

Oczywiście można też pójść tropem red. Gutowskiego i badać te decyzje pod kątem ewentualnego ukrywania przez biskupa księży sprawców pedofilii czy lekceważenia takich zarzutów. Ale nie uważałem tego za moje zadanie, zresztą wtedy w ogóle problem odpowiedzialności biskupów za ukrywanie księży-pedofilów nie był tak głośny jak dziś, a i dziś nie spotkałem się z oskarżeniem kard. Wojtyły o tego typu nadużycia.

Do wykonania takiego zadania byłem zresztą kompletnie nieprzygotowany. Należałoby mieć dużo więcej materiałów i informacji, znać dobrze stosunki panujące w archidiecezji krakowskiej, mieć dostęp do korespondencji kierowanej do arcybiskupa itp. Takiego zadania bym się zatem nigdy nie podjął.

Ale red. Gutowski dopytywał mnie o te kwestie, sugerując, że nie wykonałem swojego zadania w procesie beatyfikacyjnym odpowiednio wnikliwie. Nie mogę się z tym zarzutem zgodzić, inne było moje zadanie.

A czy w procesie beatyfikacyjnym powstała jakaś inna opinia dotycząca administracyjnego aspektu działalności biskupa Karola Wojtyły?

– Nie wiem. Ja tego wątku nie analizowałem. Ale przyznaję, że red. Gutowski miał prawo takie trudne pytania zadawać i nie mam mu tego za złe.

Jego niektórzy rozmówcy, zwłaszcza z wyższego duchowieństwa, wyraźnie nie chcieli pewnych rzeczy ujawnić, mówili nie na temat albo nie podejmowali rozmowy czy wręcz jej całkowicie odmawiali. W taki sposób w filmie zachowują się zwłaszcza były sekretarz papieski kard. Stanisław Dziwisz, postulator procesu beatyfikacyjnego ks. Sławomir Oder i szef komisji historycznej ks. Michał Jagosz (który, jak się okazuje, miał także inne kłopotliwe zaszłości).

Rozumiem, że nie zawsze ujawnienie prawdy jest łatwe, zwłaszcza dla osób piastujących obecnie rozmaite urzędy, ale odmowa wypowiedzi tworzy wrażenie ukrywania faktów dla kogoś niewygodnych.

Może im się wydaje, że w ten sposób chronią papieża, z którym współpracowali?

– Może się im tak wydaje, ale moim zdaniem to jest złudzenie tych duchownych. Prawda i tak wyjdzie na jaw. Jak nie teraz, to później. A im dłużej to będzie trwało, im większe będą opory przed otwartością – tym większe będzie podejrzenie, że Kościół chce coś ukryć.

A może i Jan Paweł II chciał coś ukryć, a przynajmniej przemilczeć?

– Wydaje mi się uzasadnione przypuszczenie, że papież odsuwał od siebie pewne informacje. Może dlatego, że skupiał się na innych sprawach, zostawiając na boku kwestie administracyjne – ale to nie zdejmuje z niego odpowiedzialności za cały proces, którym kierował jako biskup Rzymu.

Inna próba usprawiedliwiania papieża to mówienie o zmianach świadomości – i w Kościele, i w społeczeństwie – w zakresie rozumienia zła i szkodliwości pedofilii.

– Owszem, dawniej dużo mniej na ten temat wiedzieliśmy i dużo mniej się o tym mówiło. Wrażliwość na ten rodzaj przestępstw była dużo niższa.

Mówiło się przed laty o wykorzystywaniu seksualnym na wykładach z etyki czy teologii moralnej?

– Ocena czynów była oczywiście jednoznacznie negatywna, ale skala potępienia pozostawała dużo niższa niż obecnie. Pamiętam nawet czas, że pogłoski na ten temat były w Kościele nie tyle powodem do rachunku sumienia i poważnej refleksji, ile raczej przedmiotem drwin i żartów ze sprawców. A już zupełnie nie zdawaliśmy sobie sprawy ze skali krzywdy wobec dzieci i wieloletnich konsekwencji wykorzystywania seksualnego…

Święty to człowiek osobiście żyjący Bogiem. Taki był Karol Wojtyła-Jan Paweł II. Ale też naprawdę popełniał błędy i naprawdę spowiadał się ze swych grzechów. Świętość to nie bezgrzeszność, ani tym bardziej bezbłędność

ks. Andrzej Szostek

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Niewątpliwie w ciągu kilkudziesięciu lat nastąpił wzrost świadomości moralnej w tej dziedzinie. I nie tylko tutaj taka zmiana nastąpiła. Podobnie jest na przykład w zakresie ekologii.

A czy w swoich wykładach z etyki mówił Ksiądz Profesor o pedofilii?

– Ja wykładałem etykę ogólną, a nie szczegółową, więc o wielu zagadnieniach nie mówiłem w ogóle. A do zajmowania się kwestiami seksualnymi zniechęcała mnie także nadmierna skłonność hierarchów Kościoła do poruszania tych tematów, podczas gdy wymiar etyczny obejmuje o wiele więcej sfer ludzkiego życia.

Wiem z książki „Bielmo”, że to kard. Stanisław Dziwisz osobiście zwracał się do Księdza Profesora z prośbą o pełnienie funkcji promotora sprawiedliwości. Czyżby to on faktycznie dyrygował całym procesem beatyfikacyjnym, choć nim formalnie nie kierował?

– Tego nie wiem. Ze mną to on rozmawiał, ale nie wiem, czy podobnie angażował się w przypadku innych osób.

Czytam w książce również, że miał Ksiądz wątpliwości co bycia „adwokatem diabła” w tym procesie…

– Pan Gutowski spytał mnie, czy krytycznej lek­tury pism kandydata na ołtarze powinien dokonywać jego uczeń. Odpowiedziałem, że sam to pytanie postawiłem kard. Dziwiszowi, gdy zlecał mi to zadanie, ale dostałem odpowiedź, że nie ja jeden będę pełnił tę funkcję, a skoro już znam trochę tego kandydata na ołtarze, to moja opinia będzie bardziej kompetentna. A poza tym nie mają czasu na kogoś, kto pierwszy raz spotyka się z tymi pismami.

Zatem Dziwiszowi zależało na szybkiej beatyfikacji?

– Chyba tak. Ale trzeba też pamiętać, że powszechne było wówczas wołanie „Santo subito!” i przekonanie o potrzebie szybkiej beatyfikacji.

Był nawet zgłoszony publicznie pomysł abp. Edwarda Nowaka, żeby ogłosić beatyfikację Jana Pawła II w październiku 2005 r., czyli pół roku po śmierci… A on mówił o tym tuż po pogrzebie papieża, jeszcze przed konklawe, jako sekretarz Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych.

– Ale też pamiętajmy, że przy grobie Jana Pawła II zawsze było sporo ludzi, i to nie tylko Polaków. Licznie przychodzili tam zwłaszcza Latynosi.

Dla mnie zresztą właśnie ten trwający spontaniczny kult jest najważniejszym argumentem na rzecz beatyfikacji. On poświadcza bowiem panujące przekonanie, że w przypadku tego człowieka mieliśmy do czynienia z przykładem szczególnej świętości.

Mam zresztą wrażenie, że warunek cudu jest kłopotliwy i chyba nie jest niezbędny w procesach beatyfikacyjnych, bo przecież za 20 lat medycyna może znaleźć naturalne wytłumaczenie czegoś, co dziś jest niewytłumaczalne. Kluczową zaś sprawą jest trwający kult, czyli przekonanie o szczególnej świętości danej osoby. W przypadku Jana Pawła II taki kult istniał i istnieje do tej pory.

Ale patrząc z dzisiejszej perspektywy, czy uznaje Ksiądz ten proces za zbyt pospieszny? Zaczął się przecież zaledwie 87 dni po śmierci papieża…

– Generalnie jestem ostrożny w korzystaniu z jakichkolwiek przywilejów. Zawsze bowiem przywilej ma również drugą stronę. Pośpiech jest złym doradcą, a przywilej często obraca się przeciwko temu, komu miał służyć. Tak jest i w tym przypadku.

Z dzisiejszej perspektywy sądzę, że przyspieszenie tego procesu to był błąd, bo pozostały niedopowiedzenia i pole do różnych domysłów. Nie było konieczne czynienie wyjątku od reguły, którą sam Jan Paweł II ustanowił, czyli zrezygnowanie z odczekania obowiązującego okresu 5 lat po śmierci i wcześniejsze rozpoczynanie formalnego procesu beatyfikacyjnego.

A czy proces był wystarczająco wnikliwy? Sam miał Ksiądz niewiele czasu na realizację swojego zadania.

– Wyznaczono mi okres kilku miesięcy, nie pamiętam dokładnie. Była to naprawdę duża praca. Otrzymałem sporo dokumentów, które należało przeczytać. A nie zostałem bynajmniej zwolniony z rutynowych, obciążających mnie obowiązków uniwersyteckich.

Nie uczestniczyłem w innych procesach beatyfikacyjnych, więc nie wiem, jak to w praktyce wygląda. Zakładałem, że termin, który mi wyznaczono, jest terminem standardowym, stosowanym także w innych przypadkach.

Czy dzisiaj podjąłby się Ksiądz tej roli?

– Chyba nie. Przy dzisiejszej świadomości nie sposób oderwać się od pytań i podejrzeń, na które nie potrafiłbym znaleźć odpowiedzi. Należałoby wiedzieć, jak bp Wojtyła zachowywał się w Krakowie wobec dochodzących do niego informacji dotyczących wykorzystywania seksualnego, zwłaszcza osób małoletnich. Takie sprawy zapewne się zdarzały, ale nie wiem, jak były załatwiane.

Żeby dziś takie odpowiedzi znaleźć, trzeba by podjąć działania ustalające kontekst np. rozmaitych wypowiedzi i decyzji abp. Wojtyły – czy może były powiązane z jakimiś sytuacjami, których nie ujawniano. To olbrzymia praca, której nie śmiałbym się podjąć. Brak mi kompetencji, nie jestem dziennikarzem śledczym.

Dlaczego tej pracy nie wykonano kilkanaście lat temu?

– Nie wiem, czy nie wykonano. Ja nie wykonałem, bo rozumiałem, że inne jest moje zadanie. Nie byłem zresztą wtedy świadomy tego, że należałoby takie sprawy przeanalizować. To przykład, że świadomość społeczna, także moja, przez ten czas znacząco się zmieniła.

Zapytania czy podejrzenia, że Karol Wojtyła mógł lekceważyć pojawiające się informacje o wykorzystywaniu seksualnym dzieci i młodzieży przez duchownych, pojawiły się dopiero później i dopiero później dotarły do mojej świadomości. Może to jest mój błąd, ale mówię, jak było.

A jak by dzisiaj odtworzył Ksiądz sposób myślenia papieża w takich sprawach?

– Po pierwsze, on wiele informacji otrzymywał pośrednio lub z jakiś naświetlającym te informacje komentarzem. Z pewnością otrzymywał też opinie wzajemnie sprzeczne – tak było chociażby w przypadku nominacji kard. McCarricka do Waszyngtonu. Mało tego, opinie pozytywne były w tym przypadku przeważające… Trudno się w tym wszystkim trafnie rozeznać.

Po drugie, papież mógł podejrzewać źródła niektórych informacji o niecne zamiary. To zwłaszcza dotyczy przypadku Maciela Degollado – że to komuniści za tym stoją itp. Tego typu sytuacje Wojtyła doskonale pamiętał z pracy w Polsce. A wiemy choćby z procesu ks. Jerzego Popiełuszki, że służby bezpieczeństwa ochoczo fabrykowały fałszywe zarzuty wobec niewygodnych duchownych. I dlatego – użyję podwójnego zastrzeżenia – papież mógł mieć podejrzenie, że inni w podejrzanych celach rozpowszechniają informacje kompromitujące gorliwych duchownych.

Po trzecie, Anna Karoń-Ostrowska i Karol Tarnowski trafnie wskazują, że papież odczuwał szczególną lojalność wobec księży. Bronił ich, chciał ratować ich kapłaństwo. Nie mogę tego wprost potwierdzić, bo o tym z nim nie rozmawiałem, ale jest to bardzo prawdopodobne. A może była to lojalność wobec nie tyle księży, ile specyficznie rozumianego dobra Kościoła?

Rzecz jasna, z dzisiejszej perspektywy oczekiwalibyśmy lojalności przede wszystkim wobec osób pokrzywdzonych, a nie wobec sprawców. A reagowanie poprzez unikanie odpowiedzi tylko wzmaga podejrzenia.

Te trzy powyższe punkty to wyjaśnienie czy usprawiedliwienie? Przecież nie da się nadal podtrzymywać takiego rozumienia dobra Kościoła, które sprowadza się do interesu instytucji.

– To nie jest usprawiedliwienie. Próbuję zrozumieć motywy, które stoją za taką ostrożnością, ale w żadnym wypadku nie może to prowadzić do zafałszowania, a nawet odsuwania trudnych spraw od siebie. Dotyczy to zresztą także innych kwestii niż przestępstwa wykorzystywania seksualnego. Nie można się kurczowo trzymać zastanego sposobu funkcjonowania Kościoła. Trzeba iść do przodu, wsłuchując się w znaki czasów.

A wśród znaków naszych czasów jest również ta sprawa, o której rozmawiamy. Podejrzewam, że Pan Bóg chce uzdrowić swój Kościół poprzez trudną prawdę, którą uświadamiają nam ludzie czasem stojący daleko od Kościoła lub nawet jego wrogowie. I nie jest to nowa metoda działania Boga. Choćby w Starym Testamencie mamy przykłady pogańskich władców, jak Nabuchodonozor czy Cyrus, którzy stali się narzędziami realizacji Bożych zamiarów.

Również dzisiaj ludzie, którzy sami nigdy tak siebie nie określą, mogą okazać się wysłannikami Boga mającymi doprowadzić do oczyszczenia i uzdrowienia Kościoła. Oni są dla Kościoła lekarzami, a nie jego wrogami. 

W niektórych komentarzach na ten temat mieszają się kategorie odpowiedzialności i winy. Jak etyk by je uporządkował?

– Odpowiedzialność człowieka jest oczywiście proporcjonalna do ważności zadania, jakie mu zostało powierzone i jakie przyjął.

Czyli w przypadku papieża jest to odpowiedzialność najwyższa?

– W każdym razie bardzo wysoka. A w Kościele dochodzi jeszcze do tego szczególny element osobistego świadectwa danej osoby pełniącej określoną funkcję. Niezbędna tu jest ponadprzeciętna prawość, bo i pełniona rola jest ponadprzeciętna. W przypadku mechanika samochodowego czy fryzjera osobista moralność nie jest niezbędna do dobrego wykonania ich zadań. A w Kościele – jest konieczna.

O Janie Pawle II mówi się, że jego mocną stroną nie była administracja. Że nie miał nawet do niej serca, bo skupiał się na głoszeniu Ewangelii i nauczaniu papieskim, na swoich pielgrzymkach po świecie czy encyklikach. Podobno on taki był już w Krakowie. Nie miał zamiłowania do spraw administracyjnych. A może tego nie potrafił?

Czy to już wina?

– Kategoria winy ma charakter bardziej osobisty, choć ściśle wiąże się z odpowiedzialnością. Każda decyzja osoby piastującej jakąś funkcję musi być dobrze przemyślana. Oczywiście możliwe są błędy, np. w kwestiach personalnych. Jednak nie każdy błąd jest od razu grzechem, czyli, mówiąc językiem religijnym, świadomym i dobrowolnym złamaniem prawa Bożego.

Grzechem błąd staje się wtedy, gdy człowiek podejmuje decyzję, o której sam wie, że nie powinien był jej podjąć. I wtedy na pewno można mówić o winie.

W „Bielmie” wspominam, że widywałem, jak papież chodził do spowiedzi. Ktoś mi powiedział, że to nic wielkiego, taka rutynowa praktyka. Skądże! Dla człowieka wierzącego to kwestia fundamentalna. Nie wiem, rzecz jasna, z czego spowiadał się Jan Paweł II, ale sądzę, że nie tylko ze swoich błędów (chwalebnych niedociągnięć), lecz także ze swoich grzechów, czyli być może także z decyzji, co do których uprzytamniał sobie, że nie powinien był ich podjąć. 

Nam z zewnątrz dostępna jest jedynie perspektywa ewentualnego błędu, ale już nie perspektywa winy. Do tego wymiaru raczej nie dotrzemy, bo to w dużej mierze tajemnica sumienia. Obecnie publicyści podważają trafność nominacji personalnych dokonanych przez Jana Pawła II – red. Gutowski mówi w takim kontekście o papieskim sekretarzu, a także o kardynałach Sodano, Re i Lopez Trujillo. Ale i on, jak rozumiem, powstrzymuje się przed ostatecznym osądem co do winy papieża. Może ma za mało dowodów, a może rozumie, że stoi przed tajemnicą sumienia?

Co zatem ze świętością Jana Pawła II?

– Święty to człowiek osobiście żyjący Bogiem. Taki był Karol Wojtyła-Jan Paweł II. Tak go widzieli współcześni, tak i ja go zapamiętałem. Stąd wziął się błyskawiczny kult jego świętości. Ludzie przez niego widzieli Boga. On naprawdę żył Bogiem.

Ale też naprawdę popełniał błędy i naprawdę spowiadał się ze swych grzechów. Świętość to nie bezgrzeszność, ani tym bardziej bezbłędność. Owszem, na ołtarze wynosi się tych, którzy tę świętość ukazali ze szczególną mocą. Dziś, głównie z powodu kontekstu pedofilskiego, podważa się słuszność wyniesienia św. Jana Pawła II na ołtarze. Był on jednak naprawdę oddany Bogu i porywał tym oddaniem innych, w tym także mnie osobiście.

Ks. Andrzej Szostek – ur. 1945. Etyk, filozof, prof. dr hab. Członek Zgromadzenia Księży Marianów, święcenia kapłańskie przyjął w roku 1974. Wieloletni pracownik naukowy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, w latach 1998–2004 rektor tej uczelni. Autor wielu publikacji. W Wydawnictwie Więź wydał „Uczestniczyć w losie Drugiego. Rozmowy o etyce, Kościele i świecie” (z Ignacym Dudkiewiczem). Obecnie profesor w Katedrze Etyki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Więcej na ten temat pisaliśmy w tekstach:

Anna Karoń-Ostrowska: Oddzielne zamknięte światy Jana Pawła II
Henryk Woźniakowski: Jan Paweł II, czyli świętość niedoskonała
Ks. Alfred Wierzbicki: Nie lękajcie się… prawdy o Janie Pawle II
Rafał Majda, Na wskroś autentyczny klerykalizm Karola Wojtyły
Tomasz Polak w rozmowie ze Zbigniewem Nosowskim: Abp Paetz, papież Jan Paweł II i odpowiedzialność
Tomasz Krzyżak: Dlaczego Wanda Półtawska przemycała list do papieża pod bluzką?
Michnik, Nosowski, ks. Szostek: I wielki, i omylny. Jakim przywódcą był Jan Paweł II?