Karol Wojtyła, Ekke Overbeek, pedofilia i SB

Książka „Maxima culpa” dalece nie wyczerpuje złożoności opisywanych problemów. Trzeba dalej uporczywie szukać odpowiedzi. Powinna to zrobić całkowicie niezależna komisja z nieskrępowanym dostępem do archiwów, przede wszystkim kościelnych.

Podejmując się krytycznej analizy książki Ekke Overbeeka „Maxima culpa. Jan Paweł II wiedział”, świadom jestem kontekstu, w jakim toczy i będzie toczyć się dyskusja wokół niej. Nie mogę jednak poprzestać jedynie na uwagach dotyczących (szczegółowo już opracowanej) metody badawczego postępowania z archiwaliami komunistycznego aparatu represji. Chciałbym też uniknąć banalizującego stwierdzenia, że podejście autora do podjętej problematyki jest ahistoryczne. Wobec stawianych przez niego pytań taka odpowiedź byłaby daleko idącym uproszczeniem.

Spróbuję zatem spojrzeć na treść tej książki przede wszystkim przez pryzmat moich doświadczeń w pracy nad zachowaną dokumentacją antykościelnych struktur bezpieczeństwa PRL, zwłaszcza dotyczących Karola Wojtyły. Chcąc być w porządku wobec samego siebie, pokuszę się także o komentarz w sprawach, w których czuję się dalece mniej kompetentny, ale po konsultacjach z tymi, którzy mają wiedzę ekspercką, nie mogę nie podzielić się pewnymi refleksjami.

PRL – kraj nieznany (także autorowi)

Tytuł książki Overbeeka nie zawiera pytania, lecz sprawia wrażenie sentencji wyroku. Dramat z suspensem; wiemy, co się stało; teraz z niepokojem, zaciekawieniem, z poczuciem uczestniczenia w rozwikłaniu mrocznej zagadki pozostaje nam podążać za narratorem ścieżką fabuły, by dotrzeć wraz z nim do pełnego poznania prawdy. I następuje rozczarowanie. Oczekiwane zaskakujące zakończenie nie następuje. Natomiast im głębiej wchodzimy w świat przedstawiony, tym częściej napotykamy różne oblicza ludzkich dramatów. Uprzedzając, przede wszystkim dramatów ofiar seksualnych nadużyć, ale zwykła uczciwość nakazuje także dostrzec dramat osoby skazanej w tytule książki.

Overbeek wykazał się pośpiechem w formułowaniu wniosków. Rekonstruowanie przeszłości na podstawie jednego typu dokumentów archiwalnych jest ryzykowne i powinno nakazywać większą powściągliwość

Marek Lasota

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Każdy rodzaj zranienia dotykający jednostkę czy też zbiorowość rodzi pytania i wątpliwości. Czy musiało do tego dojść? Jakie były okoliczności? Kto ponosi odpowiedzialność? Czy zrobiono wszystko, by do tego nie dopuścić? Jakie są konsekwencje? I zazwyczaj niezwykle trudno jest udzielić takiej odpowiedzi, która byłaby adekwatna do miary bólu, takiej odpowiedzi, która zadowalałaby wszystkich.

Gdy czyta się „Maxima culpa”, trudno odnaleźć w treści choćby cień tych pytań. Wszystko bowiem jest u Overbeeka jasne albo raczej czarno-białe, jak w schematycznym kryminale. Są zbrodniarze i ich ofiary, jest czas i miejsce akcji – i jest zbrodnia, którą udało się ukrywać przez długie lata, ale dzięki odwadze, determinacji i umiejętnościom dzielnego detektywa została odkryta i ujawniona.

Wyjaśnienie tej ponurej historii okazuje się zaskakująco proste. Wystarczyło bowiem sięgnąć do archiwalnych dokumentów, na które wcześniej nikt nie natrafił albo, co gorsza, nie chciał ich odnaleźć, a one zawierają wszystko, co trzeba wiedzieć o sprawcach, ofiarach i okolicznościach. Dla Overbeeka nie ma znaczenia czas akcji. Autor nie dostrzega (co w pewnym stopniu można zrozumieć) niezwykłego splątania losów ówczesnych postaci, tych wielkich i tych zwyczajnych, z momentem dziejowym, w którym snuje się ta opowieść.

Rozdział noszący znamienny tytuł „Czerwoni i czarni” – wszak jedni i drudzy są ciemną stroną mocy – zaczyna się od słów: „Zanim wkroczymy na teren archidiecezji krakowskiej lat 60. i 70., poznajmy kontekst. Wydarzenia przedstawione w następnych rozdziałach rozgrywają się w kraju dla większości z nas, w tym dla młodych Polaków, nieznanym”. Dodać trzeba: nieznanym także dla autora, czego sam dowodzi w pozostałych partiach tego rozdziału, które sprawiły na mnie wrażenie opracowania skopiowanego z licznych portali internetowych zawierających marne na ogół ściągi dla leniwych uczniów.

By się upewnić co do swych odczuć, spojrzałem w uwidocznioną na końcu książki, zawartą w przypisach (obszerną skądinąd) bibliografię. Próżno w niej szukać jakichkolwiek poważnych syntetycznych opracowań poświęconych stosunkom państwo-Kościół w czasach PRL. A jest ich przecież niemało i większość z nich nie jest dziełem historyków kościelnych (co niektórym mogłoby służyć do snucia podejrzeń o stronniczość), lecz także cieszących się autorytetem i uznaniem profesorów prowadzących swe prace w świeckich uniwersytetach i instytutach badawczych.

Co więcej, niektóre z tych opracowań precyzyjnie i wyczerpująco tworzą warsztat badawczy umożliwiający rzetelną analizę tak specyficznego źródła, jakim są dokumenty wytworzone przez komunistyczny aparat represji w latach 1945–1990. Wskazują one także, jak radzić sobie w sytuacji dość częstych braków w dokumentacji dotyczącej jakiegoś zjawiska w archiwach.

Jedno podstawowe pytanie

Overbeek kilkakrotnie w tekście nawiązuje do tzw. TEOK-ów (Teczka Ewidencji Operacyjnej Księdza), czyli dossier każdego duchownego (diecezjalnego i zakonnego) w Polsce, podkreślając, że zniknęły one na przełomie lat 80. i 90. Sugeruje przy tym, że stało się to w wyniku zmowy władz upadającego nieuchronnie państwa komunistycznego z hegemonicznym, dzięki Janowi Pawłowi II, Kościołem w Polsce. Choć autor nie pisze tego wprost, sprawia wrażenie, że zakłada, iż teczki te zawierały oczywiście obraz moralnego zepsucia polskiego duchowieństwa, w tym znacznie liczniejsze dowody nadużyć księży. 

Co prawda, udało się odnaleźć niewiele ocalałych TEOK-ów, ale wnikliwe kwerendy w liczącym około 80 kilometrów bieżących akt archiwum IPN pozwoliły na możliwie dokładną rekonstrukcję zawartości tych zaginionych. Dotyczy to także Karola Wojtyły.

Pamiętam, jak przed laty zelektryzował mnie zachowany w krakowskim archiwum IPN dokument datowany 17 października 1978 r., a więc nazajutrz po zakończeniu pamiętnego konklawe. Z dokumentu wynikało, że na polecenie kierownictwa MSW przesłano z Krakowa do Warszawy osiemnaście, o ile mnie pamięć nie zawodzi, pudeł zawierających pełną, tworzoną od 1945 roku dokumentację rozpracowywania operacyjnego księdza, biskupa, arcybiskupa i wreszcie kardynała Karola Wojtyły. Niestety, wówczas owego zbioru nie udało się odnaleźć.

Można z dużą dozą prawdopodobieństwa zakładać, że trafił on do centrali central, czyli na moskiewską Łubiankę, gdyż tego dnia Karol Wojtyła – już jako Jan Paweł II – stał się problemem nie tyle polskiej bezpieki, lecz całego aparatu bezpieczeństwa imperium sowieckiego. Dopiero trwające kilka lat przeszukiwanie zachowanych zespołów dokumentów dawnego Departamentu IV MSW i podległych mu struktur wojewódzkich SB umożliwiły zgromadzenie materiałów, które musiały stanowić zawartość wspomnianych pudeł.

Piszę o tym dlatego, by choć w uproszczeniu uzmysłowić w jakim gąszczu poruszać się musi poszukiwacz prawdy, która jest celem, nieraz nieosiągalnym, każdego uczciwego uczonego. Jest też powinnością dziennikarza. Ekke Overbeek także jej szuka. Robi to jednak w sposób dość typowy dla modnej dziś metody fokusowania.

Pierwsze rozdziały książki poświęca dość powszechnie znanym i rozmaicie przedstawianym i komentowanym sprawom McCarricka, Maciela Degollado czy Groëra oraz kataklizmowi, który nastąpił w Stanach Zjednoczonych po publikacji obszernych analiz pedofilskich zbrodni wielu tamtejszych duchownych. W pewnym momencie Overbeek jednoznacznie określa, jakiej prawdy szuka: „W tej książce stawiam proste, podstawowe pytanie: Czy Karol Wojtyła wiedział o molestowaniu nieletnich przez duchownych, zanim został papieżem? Odpowiedź musi brzmieć: tak albo nie. Tertium non datur”.

Pośpiech w formułowaniu wniosków

Odpowiedź na to pytanie, a raczej argumenty za jednoznacznie sformułowaną odpowiedzią twierdzącą, autor odnajduje w archiwalnych dokumentach Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej, a w przypadku tej pierwszej, konkretnie w materiałach jej czwartego pionu, zwanego potocznie antykościelnym. To na ich podstawie ustala osoby, fakty i okoliczności.

Z warsztatowego punktu widzenia nic w tym nagannego, od czegoś trzeba zacząć, zwłaszcza że Overbeek podejmuje wysiłek ich weryfikacji w oparciu o rozmowy z niektórymi ofiarami molestowania – dziś, po kilkudziesięciu latach, będącymi w raczej podeszłym wieku. Na ogół wracają do tamtych wydarzeń niechętnie, na pytania odpowiadają ogólnikami, lakonicznie. Być może niektórzy podświadomie się przed tymi wspomnieniami bronią? Inni nie kryją żalu, gdyż przez lata nikt nie zainteresował się ich dramatem. Warto byłoby skonfrontować te fragmenty książki z wiedzą psychologów wyspecjalizowanych w tego typu przypadkach. Sądzę, że ich opinia mogłaby przyczynić się do głębszego zrozumienia problemu.

Jednak krytyczna analiza źródła to nie tylko zestawienie zawartych w nim informacji o wydarzeniach ze wspomnieniami ich uczestników. Wszak gdy mamy do czynienia z nieodległą przeszłością, możliwości weryfikacji jest dużo więcej, na przykład: inne materiały archiwalne, prasa, wspomnienia innych świadków i uczestników, itd. W przypadku duchownych konieczne jest sięgnięcie do archiwów i innych źródeł kościelnych.

Jest to zadanie trudne, przyznaję, ale nie niewykonalne, o czym świadczą niedawne publikacje Tomasza Krzyżaka i Piotra Litki w „Rzeczpospolitej” poświęcone zresztą dwóm z czterech księży podległych Wojtyle, na których buduje swą opowieść Overbeek. Chodzi oczywiście o sprawy księży Surgenta i Loranca, które znacznie bardziej wnikliwie opisane zostały przez Krzyżaka i Litkę. Inne są też, niż u Overbeeka, sformułowane przez autorów „Rzeczpospolitej” wnioski dotyczące trybu postępowania biskupa, czyli Karola Wojtyły.

Znamienne, że krakowska bezpieka nie raportowała do warszawskiej centrali pochodzącej od ks. Boczka informacji na temat kardynała Sapiehy, uznając ją za bezwartościową operacyjnie, zapewne z powodu oceny jej źródła

Marek Lasota

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

W rozdziale „Ucieczka” Overbeek obszernie analizuje przypadek ks. Bolesława Sadusia, który, co warte podkreślenia, nie tylko dopuścił się poważnych nadużyć seksualnych wobec młodych ludzi, ale był przy tym aktywnym współpracownikiem SB. Tu także autor wykazał się pośpiechem w formułowaniu wniosków. Mam zwłaszcza na myśli jego dywagacje na temat okoliczności powołania Hansa Groëra na arcybiskupa Wiednia, co jakoby miało być następstwem intensywnych zabiegów czynionych przez Sadusia u samego Jana Pawła II.

Otóż, abstrahując od procedur obowiązujących w procesie wyłaniania kandydatów na tak ważne stanowiska w Kościele, autor bardzo przecenił możliwości podpadniętego Wojtyle księdza. Gdyby zadał sobie trud sięgnięcia poza dokumenty SB i inne dokumenty i źródła, na których opiera swój wywód – czyli próbował dotrzeć do tych, którzy znają okoliczności nominacji Groëra – zapewne nabrałby przekonania, że zupełnie ktoś inny był promotorem austriackiego benedyktyna w Watykanie.

Rekonstruowanie przeszłości na podstawie jednego typu dokumentów archiwalnych, nawet dopełnionych relacjami świadków i uczestników, jest, najoględniej mówiąc, ryzykowne i na ogół nakazuje powściągliwość w formułowaniu jednoznacznych wniosków. Takie podejście zakłada też konieczność uczciwego zasygnalizowania pytań, na które nie umie się udzielić przekonującej odpowiedzi.

Ojciec–syn

Czy zatem można odpowiedzieć na zasadnicze pytanie autora: czy Karol Wojtyła wiedział, że wśród podległych mu księży są seksualni drapieżcy?

Odpowiedź może być tylko jedna. Tak, Wojtyła wiedział.

I bynajmniej odpowiedź ta nie wynika tylko z rezultatów dziennikarskiego dochodzenia Overbeeka i rozmaitych innych wcześniejszych publikacji, także tych zasygnalizowanych wcześniej. Wiedział, bo jako biskup był zobowiązany do opieki i nadzoru nad duchowieństwem w powierzonej mu diecezji. I znowu: dowody na to zapewne znajdują się w kościelnych archiwach (niestety, zamkniętych dla badaczy).

Znamienne, że autor „Maxima culpa” właściwie nie oddaje głosu głównemu oskarżonemu. Nawet z metodologicznego punktu widzenia należałoby sięgnąć w ramach wspominanej wcześniej analizy źródeł do powszechnie dostępnych dzieł i wypowiedzi Karola Wojtyły/Jana Pawła II. Choćby do tych, które dotyczą jego rozumienia biskupiego charyzmatu. A znaleźć je można bez wielkiego wysiłku w licznych publikacjach, by wspomnieć choćby o książce „Wstańcie, chodźmy!”

Ignorowanie doktrynalnie pojmowanej roli biskupa jako ojca wszystkich diecezjan – w tym także, a może przede wszystkim, podległych mu kapłanów – budzi mój sprzeciw. Można sobie przecież wyobrazić napięcie towarzyszące sytuacji, gdy ślubujący biskupowi posłuszeństwo i synowskie oddanie kapłan dopuszcza się gorszącego występku. Nie wydaje się naciągane porównanie tej sytuacji do emocji kochającego ojca dowiadującego się o przestępstwie popełnionym przez jego dziecko.

Nawet będąc ewentualnie świadkiem przestępstwa – ojciec/biskup pozostaje w relacji z synem/księdzem, któremu ufa, wierzy, którego nieraz idealizuje i którego gotów jest bronić, wypierając ze świadomości oczywistość jego winy. W każdym cywilizowanym postępowaniu karnym najbliżsi oskarżonego mają prawo uchylić się od obowiązku zeznawania, zwłaszcza obciążającego. Szkoda, że formułowane dzisiaj zarzuty, ba, wyroki medialne konsekwentnie unikają takiej refleksji.

A jest ona konieczna, gdy trzeba zmierzyć się z innym, znacznie poważniejszym niż „Wiedział czy nie wiedział?” problemem, czyli reakcją biskupa i innych duchownych na sytuację ofiar seksualnych przestępców w sutannach.

Kanony stare i nowe

Czy obecna – podkreślam: obecna, zapoczątkowana opublikowanym w 1975 r. w USA raportem – wiedza na temat rujnujących psychikę skutków molestowania seksualnego dzieci i osób bardzo młodych pozwala ze wszech miar słusznie uznać takie występki za zbrodnię, a tych, na których się jej dopuszczono, za ofiary odrażających działań dorosłych? Odpowiedź może być tylko jedna: Tak!

W przepisach prawa karnego w Polsce obowiązujących współcześnie przewidziana jest sankcja nie niższa niż trzy lata więzienia, a więc tego typu przestępstwa traktowane są jako zbrodnie. Mało tego, zbrodnią jest nie tylko zgwałcenie, ale także doprowadzenie do „innych czynności seksualnych”, zwłaszcza osoby, która nie ukończyła 15 roku życia.

Tymczasem w latach, które są areną opisywanych przez Overbeeka wydarzeń, w kodeksach karnych przestępstwa te, owszem, także były penalizowane, ale znacznie łagodniej. Określane były mianem czynów nierządnych, czyli rozumianych jako odbycie wymuszonego, bądź nie, stosunku płciowego (w jego tradycyjnym rozumieniu) lub niejednoznacznie określonych czynów nieobyczajnych.

I tu pojawia się problem. Nawet jeśli autor dostrzega te różnice, nawet gdy jest zdumiony niewspółmiernie do ciężaru występku łagodnymi wyrokami sądów i równie powściągliwymi sankcjami biskupimi, to stara się je interpretować jako element swoistej gry prowadzonej przez komunistyczny aparat z polskim Kościołem, co ma raczej obciążać w tym wypadku Wojtyłę.

W rozdziale „Milczący pontifex” Overbeek idzie w swym rozumowaniu jeszcze dalej, przytaczając zapisy Kodeksu Prawa Kanonicznego (KPK). „Kodeks z 1917 roku nakładał, jak wspomnieliśmy, konkretne i surowe kary na duchownych wykorzystujących dzieci. Do 1983 roku. Wtedy to wszedł w życie nowy kodeks – Jana Pawła II”. I porównuje konkretne zapisy.

„Kanon numer 2359 starego kodeksu brzmiał tak: Jeśli [duchowni] dopuścili się przestępstwa przeciwko szóstemu przykazaniu z nieletnimi poniżej szesnastego roku życia lub praktykowali cudzołóstwo, gwałt, zoofilię, sodomię, nakłanianie do prostytucji lub kazirodztwo z krewnymi pierwszego stopnia, muszą być suspendowani, ukarani infamią, pozbawieni wszelkich urzędów, korzyści, godności czy zadań, a w najcięższych przypadkach muszą być wydalani ze stanu kapłańskiego. Kanon numer 1395 nowego kodeksu kościelnego stanowi: Duchowny, który wykroczył przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu, jeśli jest to połączone z użyciem przymusu lub gróźb, albo publicznie lub z osobą małoletnią poniżej lat szesnastu, powinien być ukarany sprawiedliwymi karami, nie wyłączając w razie potrzeby wydalenia ze stanu duchownego” – pisze autor. Wyciąga z tego wniosek, że: „Nowy kodeks ułatwia pobłażliwość. Wprowadzając mgliste pojęcie «sprawiedliwych kar», Jan Paweł II otworzył furtkę do wymierzania kar nadzwyczaj łagodnych”.

Otóż wprowadzenie w 1983 r. nowego KPK było wpisaniem się Kościoła w ówczesną tendencję legislatury w całym cywilizowanym świecie, polegającą na przechodzeniu od kazuistyki – widocznej w przytoczonym kanonie 2359 starego kodeksu – do sformułowań znacznie pojemniejszych, bynajmniej nie łagodzących, wręcz umożliwiających sędziom znacznie głębszy i przez to sprawiedliwszy osąd popełnionych przestępstw.

Overbeek nie zechciał dostrzec, że w nowym KPK w Księdze VI zatytułowanej „Sankcje w Kościele” w jej Części I „Przestępstwa i kary kościelne” w Tytule IV „Kary oraz inne środki karne” szczegółowo wskazane są rodzaje kar przewidziane za wykroczenia, także te ujęte w kanonie 1395, przeciwko prawu kanonicznemu i pozostające do dyspozycji kościelnego wymiaru sprawiedliwości.

Dzisiejsze głosy oskarżające biskupów o tuszowanie zbrodni pedofilii w tamtych czasach nie biorą wystarczająco pod uwagę postanowień starego prawa kanonicznego (tak wysoko ocenianych przez autora) nakazujących przecież suspensę czy infamię. Tę ostatnią można rozumieć jako wydalenie z parafii, w której duchowny dopuścił się występku, pozbawienie urzędów i zadań. A takie właśnie środki stosował w opisanych przez Overbeeka przypadkach Karol Wojtyła, choć nie jest jasne czy były to jego decyzje, czy też wykonywał orzeczenia sądu biskupiego. Odpowiedź na to pytanie zawarta jest zapewne w archiwach kościelnych.

Traumy tamtych czasów

W licznych ostatnio medialnych publikacjach, w tym także w „Maxima culpa”, głównym zarzutem wobec duchowieństwa, a zwłaszcza biskupów, jest niewrażliwość na los ofiar seksualnych drapieżców w sutannach. Przyznać trzeba, że w świetle suchych faktów jest to zarzut trafny. Choć w ostatnim czasie zmiany w Kościele są zasadnicze i niewątpliwe, to w odniesieniu do rzeczywistości tamtych lat nie jest łatwo znaleźć jakieś jednoznaczne wytłumaczenie takiej postawy.

Dzieciom – ofiarom pedofilów w sutannach – nikt, poza ich heroicznymi matkami, nie okazał dostatecznego współczucia i wsparcia. Może ówczesna powojenna trauma utrudniała widzenie i osłabiała wrażliwość na cierpienie najmłodszych?

Marek Lasota

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Spróbujmy spojrzeć na ten problem z dzisiejszej perspektywy, odwołując się do praktyki sądowej w przypadku postępowania w sprawie zbrodni pedofilii. Ofiara jest w trakcie tego procesu przesłuchiwana tylko raz, wyłącznie przez wyspecjalizowanego w zakresie rozpatrywania tego rodzaju przestępstw sędziego w obecności psychologa lub psychiatry. Nigdy takiego przesłuchania nie prowadzi policjant lub prokurator. Odbywa się to w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu, mającym zapewnić możliwie maksymalne poczucie bezpieczeństwa małoletniej ofiary. Wyłącznie jeden, jedyny raz. Dzieje się tak, by ograniczyć do minimum i tak nieuchronne skutki tego, co specjaliści nazywają retraumatyzacją.

Nie twierdzę, że takim podejściem kierowali się biskupi i księża, unikając kontaktu z ofiarami ich niektórych współbraci w kapłaństwie. Byłoby to ahistoryczne. Chciałbym raczej zwrócić uwagę na problem traumy w tamtym czasie. Opisywane przez Overbeeka przypadki miały miejsce głownie w latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych lub początkowych siedemdziesiątych ubiegłego wieku, czyli zaledwie kilka lub kilkanaście lat po koszmarze wojny i okupacji, gdy w zasadzie całe społeczeństwo mozolnie, czasem bezskutecznie leczyło niezwykle głębokie i bolesne rany psychiczne i duchowe. Warto w tym miejscu wspomnieć o fundamentalnych badaniach i publikacjach na ten temat prof. Antoniego Kępińskiego, wybitnego polskiego psychiatry.

Kościół w Polsce starał się w miarę swoich możliwości i kompetencji wpływać na łagodzenie tej społecznej traumy, w przeciwieństwie do władz komunistycznych. One wykorzystywały ją raczej do kształtowania i utrwalania przeświadczenia o konieczności uznania ich samych i ich sowieckich mocodawców za jedynego gwaranta bezpieczeństwa wobec zagrożeń ze strony amerykańskiego imperializmu i niemieckiego rewizjonizmu, by użyć sformułowań ówczesnej propagandy.

Jako pewną ilustrację obrazującą napięcia wówczas występujące (nie tylko na linii Kościół–władza, ale także w całym społeczeństwie) można przywołać wydarzenia z roku 1965, kiedy polski episkopat w liście do biskupów niemieckich pisze o potrzebie przebaczenia i pojednania, a reakcją ówczesnych władz jest niekończący się festiwal nienawiści i oskarżania biskupów o narodową zdradę. Trzeba też uczciwie zaznaczyć, że – na ogół przychylne biskupom – społeczeństwo w tym wypadku było mocno podzielone.

W literaturze fachowej opisano sytuację w Niemczech, w latach pięćdziesiątych, gdy do psychiatrów zaczęły masowo zgłaszać się kobiety szukające pomocy w uporaniu się z przeżyciami, jakich doświadczyły w końcowym etapie wojny, czyli brutalnych, na ogół zbiorowych gwałtów dokonywanych na nich przez żołnierzy zwycięskich armii. I z czym się spotkały? Z obojętnością, wręcz z lekceważeniem oraz z zaleceniem, by cieszyły się, że żyją. Szokujące? Dziś – tak.

Wspominam o tym, by także sobie dać jakąkolwiek możliwość szerszego i wnikliwszego spojrzenia na okrutne doświadczenia dzieci – ofiar pedofilów w sutannach, którym nikt, poza ich heroicznymi matkami, nie okazał dostatecznego i takiego, jakiego oczekiwalibyśmy dziś, współczucia i wsparcia. Może ciągle jątrzący się po wojennych przeżyciach ból utrudniał widzenie i osłabiał wrażliwość na cierpienie najmłodszych, którym los oszczędził wojny?

Nie sposób nie odnieść się także do silnie w ostatnich dniach eksponowanego medialnie wątku dotyczącego kard. Adama Stefana Sapiehy. Opiera się on w ujęciu Overbeeka wyłącznie na przekazywanych krakowskiemu UB donosach księdza-agenta Anatola Boczka, w których opowiadał o rzekomych ekscesach seksualnych osiemdziesięcioletniego księcia-metropolity krakowskiego. Obszerny materiał na ten temat opublikował w ostatnich dniach Artur Sporniak w „Tygodniku Powszechnym”, a o tym, jaką postacią był Boczek, pisał kiedyś ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski.

Nie chcąc więc powtarzać tych powszechnie już znanych opinii na ten temat, dodam tylko, że znaczące jest, iż krakowska bezpieka nie raportowała informacji pochodzącej od Boczka do warszawskiej centrali, uznając ją za bezwartościową operacyjnie, zapewne z powodu oceny jej źródła. Biorąc zaś pod uwagę rozmaite inne działania krakowskiego UB, mające na celu rozprawę z silnie kształtującym się mitem „księcia niezłomnego”, można śmiało zakładać, że wtedy informacja ta została uznana za nieprawdopodobną. 

Jak w rachunku sumienia

Zdaję sobie sprawę, że te kilka uwag, które pozwoliłem sobie sformułować po lekturze książki Ekke Overbeeka, dalece nie wyczerpuje złożoności problemów wynikających z jego publikacji. Jestem przekonany, że jedyną uczciwą postawą jest ciągłe stawianie pytań i uporczywe szukanie odpowiedzi, powstrzymując się od pokusy – proszę wybaczyć kolokwializm – zerojedynkowego postrzegania rzeczywistości.

Istota sprawy leży moim zdaniem gdzie indziej. Z materiałów przytoczonych w książce – jak i z wcześniejszych dociekań rozmaitych badaczy i publicystów, w tym także autora tych słów, eksplorujących materiały archiwalne dotyczące tworzonej przez bezpiekę sieci, która miała opleść i unieszkodliwić Wojtyłę – można wysnuć inny przykry wniosek. Karol Wojtyła to subtelny intelektualista, człowiek niezwykle głębokiej duchowości, ewangelicznie dostrzegający w każdym, pomimo widocznych nieraz słabości, dobro; unikający ferowania surowych wyroków; dający każdemu szansę odrzucenia zła i podjęcia naprawy swego życia. Akceptując każdego, oceniał ludzi swoją miarą.

Wskutek tego nie widział, a może nie był zdolny zobaczyć, że wśród tych, którzy go otaczali, zdarzali się także zwykli oszuści, umysłowe miernoty, karierowicze, chciwi i lękliwi służalcy wrogów Kościoła, a nawet przestępcy, których choćby ukazuje w swojej książce Overbeek. Ci zaś cynicznie i bezwzględnie lub przez ograniczoność swoich horyzontów dążyli do realizacji swoich celów, plotąc sieć – znacznie bardziej niż esbecka – groźną dla Wojtyły. Nawet gdy jest już wyniesiony na ołtarze.

Nie obronimy Jana Pawła II przed zarzutem braku wiedzy o faktach tworzących rzeczywistość wokół niego, ale mamy obowiązek bronić go jako człowieka desperacko mierzącego się z dylematami i wyzwaniami czasu, który został mu dany. Jego świętość nie wynika z jego nieskalaności, bycia gigantem moralności, ale z większego niż u innych heroizmu, także w mierzeniu się z ludzkimi dylematami, z jego dobrej woli i faktycznych imponująco głębokich intelektualnych i duchowych motywacji.

Święty to nie jest człowiek wolny od ludzkich słabości i ograniczeń, popełniania błędów lub bycia wprowadzonym w błąd. Dzisiaj w wielu przypadkach skazani jesteśmy na domniemania i interpretacje. A te nieraz burzą spokój jednych, a innym służą do ugruntowywania swoich opartych na powierzchownych obserwacjach przeświadczeń.

Temu koniecznemu dzisiaj mnożeniu wątpliwości i szukaniu ich rozwiązania sprzyjać musi otwartość świadków i uczestników tamtych wydarzeń. Mam tutaj na myśli konieczne, moim zdaniem, decyzje, umożliwiające powołanie całkowicie autonomicznych i obdarzonych społecznym zaufaniem komisji, które uzyskają niczym nieskrępowany dostęp do archiwów, przede wszystkim kościelnych. Skuteczność tej drogi została sprawdzona w Polsce w ostatnim czasie w przypadku badania ogólnie dziś znanych niegdysiejszych wypadków u dominikanów.

Do tego potrzeba odwagi, szczerości i uczciwości. Uczciwości takiej, jaka jest niezbędna przy rachunku sumienia, będącym początkiem drogi do uzdrowienia i oczyszczenia. A wówczas maxima culpa może stać się felix culpa.

Warto zresztą pamiętać, że to Jan Paweł II był przed prawie 30 laty inicjatorem bezprecedensowego w historii wnikliwego rachunku sumienia Kościoła za błędy i zaniedbania z przeszłości. Warto, aby również analizowanie jego życia i działalności – w tym jego błędów i zaniedbań jako biskupa i papieża – było dogłębne, trzymające się faktów, wielowymiarowe i rzetelne. To zadanie wciąż jest przed nami.

Jan Paweł II a pedofilia. Teksty i rozmowy na Więź.pl:

Anna Karoń-Ostrowska: Oddzielne zamknięte światy Jana Pawła II
Henryk Woźniakowski: Jan Paweł II, czyli świętość niedoskonała
Robert Fidura: Dlaczego Jan Paweł II nam nie dowierzał?
Marcin Gutowski: „Bielmo”. Nie znaliśmy Jana Pawła II jako „szefa”
Ks. Alfred Wierzbicki: Nie lękajcie się… prawdy o Janie Pawle II
Rafał Majda: Na wskroś autentyczny klerykalizm Karola Wojtyły
O. Adam Żak SJ: „Bielmo”? Czytelnik może czuć się zmanipulowany
Ks. Andrzej Szostek: Tajemnica sumienia Jana Pawła II
Jacek Moskwa: Ideologia „sekretu papieskiego” pozostaje w mocy
Tomasz Polak: Abp Paetz, papież Jan Paweł II i odpowiedzialność
Tomasz Krzyżak: Dlaczego Wanda Półtawska przemycała list do papieża pod bluzką?
Michnik, Nosowski, ks. Szostek: I wielki, i omylny. Jakim przywódcą był Jan Paweł II?