Marsz po demokrację i kształt opozycji

Przez Warszawę przeszedł marsz opozycji, który zgromadził przynajmniej 300 tysięcy uczestników. Sama ta liczba dowodzi, z jak udaną inicjatywą mieliśmy do czynienia.

Był maj 1916 roku. Po wielu dniach negocjacji mieszkającym w Łodzi Polakom udało się zdobyć zgodę okupacyjnych władz niemieckich na zorganizowanie marszu z okazji 125. rocznicy ustanowienia Konstytucji 3 Maja. Wielka okazja do manifestacji uczuć patriotycznych została w pełni wykorzystana. 150 tys. osób przemaszerowało od Nowego Rynku (dziś plac Wolności) do kościoła pw. św. Stanisława Kostki (dziś łódzka archikatedra), powiewając narodowymi flagami i chorągwiami z Orłem Białym. Dwa lata później osoby zaangażowane w organizację marszu stały się budowniczymi niepodległej Polski.

Rzecz jasna marszami nie odzyskuje się niepodległości – nawet gdy przez Łódź przechodzi przeszło sto tysięcy osób – ani nie wygrywa się wyborów. Wolność w 1918 roku dał splot okoliczności politycznych z charyzmatycznymi osobowościami, które udźwignęły trudny proces tworzenia państwa. Marsz we wspólnym celu jako wyraz masowej mobilizacji społecznej może jednak być znakomitym budulcem tożsamości. Takie wydarzenia dają poczucie sprawczości i wspólnoty. Pozwalają uwierzyć, że osób podobnie myślących, wyznających podobne wartości lub dążących do podobnych celów jest więcej.

Wielkim sukcesem marszu 4 czerwca było zgromadzenie ludzi z różnych środowisk o różnorodnych poglądach

Sebastian Adamkiewicz

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Oczywiście próba organizacji takich manifestacji bywa mieczem obosiecznym. Słaba frekwencja może być świadectwem niskiej mobilizacji, nieumiejętności budowania zaplecza czy niepopularności danych poglądów w społeczeństwie, a tym samym może zdusić w zarodku niemal każdą inicjatywę. Marszami wyborów się nie wygra, ale można je przegrać, narażając się na śmieszność.

Wiatr w żagle opozycji

Donald Tusk podjął więc ryzyko, gdy zaproponował, aby 4 czerwca – w rocznicę wyborów z 1989 roku, które otworzyły drogę do demokratycznych przemian – przez Warszawę przeszła manifestacja przeciwników rządu Prawa i Sprawiedliwości. Było ono tym większe, że po protestach Komitetu Obrony Demokracji czy późniejszym Strajku Kobiet, potencjał mobilizacyjny opozycji mógł się wydawać wypalony i niemrawy.

Liczba uczestników szacowana na około 300 tys. osób (policja mówi o 150 tys. uczestników, warszawski ratusz podał nawet liczbę 500 tys.) dowodzi, z jak udaną inicjatywą mamy do czynienia. Być może oglądaliśmy jedną z największych tego typu manifestacji w najnowszych dziejach Polski. W wyzwoleniu potencjału mobilizacyjnego paradoksalnie pomogła z pewnością decyzja Andrzeja Dudy o podpisaniu ustawy w sprawie powołania komisji badającej wpływy rosyjskie w Polsce. Założenia tej ustawy – niezależnie od potrzeby badania tego problemu – niewiele mają wspólnego z praworządnością, a dużo ze stworzeniem instytucji, która może służyć eliminacji przeciwników politycznych. W tym kontekście pomysł organizacji marszu okazał się niezwykle trafiony, a towarzyszył mu korzystny splot okoliczności.

W normalnie funkcjonującym kraju tak potężna manifestacja mogłaby wzbudzić wśród rządzących odrobinę autorefleksji. W Polsce jest inaczej. Główne media prorządowe i akolici władzy prześcigają się w określeniach dyskredytujących uczestników lub lekceważą ich liczbę. Taka narracja może być próbą kamuflowania strachu albo… całkiem racjonalnym elementem polityki. Prawo i Sprawiedliwość doskonale zdaje sobie sprawę, że wynik wyborczy zależy nie tyle od przepływów elektoratu, który przy silnej polaryzacji jest niemal niemożliwy, ile od umiejętności mobilizacyjnych.

Partia rządząca próbuje więc uspokoić własnych wyborców, powiedzieć im, że nic wielkiego się nie stało, a jednocześnie jak najmocniej oczernić przeciwników, wzmocnić nastrój wrogości. To, że manifestanci poczują się urażeni, a może jeszcze silniej zradykalizują się, nie ma żadnego znaczenia. A może być wręcz orężem do przedstawiania opozycji jako siły bardziej agresywnej.

Niedzielne wydarzenie było wyłożeniem kart na stół, symbolicznym początkiem kampanii wyborczej, dowodem siły opozycji. Praca domowa została odrobiona. Choć przez najbliższe dni publicyści różnych stron sporu będą się przerzucać liczbami uczestników manifestacji, to wydaje się, że nie sposób mówić o wydarzeniu marginalnym czy nieistotnym.

Groteskowo może też brzmieć argument formułowany przez sympatyków PiS pod adresem opozycji o jej antypolskości czy wypisywaniu się opozycji z polskich tradycji niepodległościowych, skoro bardzo silnie sięgnęła ona do sfery symbolicznej, nie dezerterując z walki o sferę pamięci. Opozycja ma swoją siłę i możliwość odwołania się wielkich wydarzeń historycznych z biało-czerwoną flagą w rękach. Przełamuje to monopol partii rządzącej na głoszenie patriotyzmu. Czy zadziała to jak wiatr w żagle, zobaczymy w kolejnych miesiącach. Żaden – nawet najbardziej udany – marsz nie musi być gwarancją sukcesu.

Walka o kształt antypisu

Wielkim sukcesem marszu 4 czerwca było też zgromadzenie ludzi z różnych środowisk o różnorodnych poglądach. Wśród maszerujących dostrzec można było flagi wielu ugrupowań politycznych, związków zawodowych i środowisk. Maszerowało bardzo wiele osób faktycznie zatroskanych o stan demokracji w Polsce, które chciałyby żyć w normalnym, nowoczesnym kraju, za którym tęskniono w 1989 roku.

Jednocześnie Platforma Obywatelska tak sformatowała przebieg samego marszu, że można było odnieść wrażenie, iż pod pojęciem „opozycja” kryje się tak naprawdę „Platforma”, a nie kilka partii. Szansę na podwójne wystąpienie, otwierające i zamykające zgromadzenie, miał wyłącznie Donald Tusk, a głównym „konferansjerem” imprezy był Bartosz Arłukowicz. Liderzy innych ugrupowań zostali upchnięci pomiędzy pozostałych przemawiających, a na przykład Szymon Hołownia i Władysław Kosiniak-Kamysz nie przemówili wcale.

Oczywiście taki przebieg był przywilejem inicjatorów, ale to także emanacja stosunku Platformy i dużej części jej elektoratu do pozostałych partii opozycyjnych. W trakcie marszu wielokrotnie krzyczano hasło „Jedna lista”. Co jednak rozumieją pod tym pojęciem ci, którzy o jej powstaniu marzą? Czy koalicję równorzędnych różnorodności czy też Platformę Obywatelską wraz ze zwasalizowanymi i upokorzonymi koalicjantami?

Zwolennicy wspólnej listy podkreślają wyjątkowość wyborów i ich znaczenia, a także praktyczne korzyści wynikające z zasad ordynacji wyborczej, które premiują duże komitety. W tej sytuacji – argumentują zwolennicy jednej listy – nie można pozwolić sobie na zwykłą walkę polityczną, lecz należy pójść wspólnie przeciwko tym, którzy niszczą demokrację.

Obserwując działania Donalda Tuska i PO, można odnieść wrażenie, że tylko częściowo traktują pomysł jednej listy na poważnie. Pod płaszczem słusznych deklaracji o wadze demokratycznej wspólnoty walczącej o wartości, toczy się bardzo przyziemna walka o hegemonię po stronie opozycji. Gra toczy się o podmiotowość innych formacji opozycyjnych niż Platforma, która ma zostać ograniczona lub w zasadzie przestać istnieć.

Stałoby się źle, gdyby sukces frekwencyjny marszu 4 czerwca przekonał zwolenników opozycji, że jesteśmy skazani na wieczny spór hegemonicznych formacji

Sebastian Adamkiewicz

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Warto przypomnieć o kontrowersjach, jakie powstały, gdy Lewica, PSL czy ugrupowanie Szymona Hołowni próbowały prowadzić samodzielną politykę parlamentarną, ile połajanek i oskarżeń o bycie „kryptopisem” musiały te partie wysłuchać. Mam na myśli choćby poparcie dla projektu Krajowego Planu Odbudowy, jakiego udzieliła Lewica. Dziś już nikt nie pamięta, że właśnie dzięki temu głosowaniu, które wówczas uznane zostało za zdradę ideałów demokratycznej opozycji, ta sama opozycja ma możliwość krytykowania PiS za politykę prowadzącą do niewykorzystania tych środków, a instytucje UE dostały szansę upomnienia się o praworządność.

Platforma chce upiec dwie pieczenie na jednym ogniu. Z jednej strony faktycznie pragnie walczyć o standardy demokratyczne, które są w Polsce łamane, ale z drugiej chce podporządkować sobie inne partie i sprawować po tej stronie sceny politycznej niepodzielną władzę. To, jak marsz wyglądał, w jaki sposób został ogłoszony, i jak przez kilka tygodni wymuszano na politykach opozycji deklaracje udziału, jest ucieleśnieniem tych działań.

Wyobrażam sytuację, w której marsz zapowiedziany jest na wspólnej konferencji prasowej różnych ugrupowań, na inauguracji przemawiają liderzy głównych partii (a nie wyłącznie jednego), a wszystko kończy debata o przyszłości opozycji. Idealistyczne? Pewnie tak. Wrażenie, że bardziej niż marszem opozycji niedzielna manifestacja była pokazem dominacji Platformy, jest bardzo silne.

Obywatele, a tym bardziej opozycja, powinni sobie jednak odpowiedzieć naprawdę uczciwie na parę pytań. Czy faktycznie wysoką frekwencję należy utożsamiać z uwielbieniem dla Platformy? Czy wśród zgromadzonych byli wyłącznie stronnicy PO i jej szefa? Czy taka uzurpacja jest uprawniona, jeśli sondażowe poparcie dla Platformy tylko niewiele przewyższa sumę wsparcia dla koalicji Polska 2050-PSL i Lewicy, a bez poparcia tych ugrupowań żadnego rządu się nie stworzy?

Ciemna strona polaryzacji

Dla przyszłości polskiej demokracji roszczeniowa postawa Platformy nie jest dobrą wiadomością. W wielu polskich samorządach po ostatnich wyborach funkcjonuje faktyczny układ bipolarny z PiS na jednym biegunie i Zjednoczoną Opozycją na drugim. Efekt – zawężenie pola debaty publicznej i możliwości kontroli władzy.

O tym problemie szeroko mówiono przy okazji niedawnych protestów wydawców prasy lokalnej. Zwrócono wtedy uwagę, że w osobliwej praktyce wydawania pism na prawie prasowym przez organy samorządu chętnie uczestniczą także samorządowcy demokratycznej opozycji, w swoich regionach uprawiając politykę medialną rodem z TVP Info.

Negatywne zjawiska to opisał m.in. portal Press, który w styczniu tego roku opublikował artykuł o wypieraniu mediów niezależnych przez samorządowe, używając do tego przykładu rządzonej przez Platformę i koalicjantów… Łodzi. Podobna sytuacja ma miejsce chociażby we Wrocławiu. Fundamentalny problem stanowi kontrola sieci gazet lokalnych przez Orlen.

Taka formuła „pluralizmu medialnego” jest pozorna, bo trudno ufać medium należącemu do Orlenu, gdy krytykuje prezydenta kojarzonego z opozycją demokratyczną. Czy ma ku temu faktycznie podstawy, czy raczej wykonuje odgórne dyrektywy? Podobnie nie sposób ufać samorządowemu medium, które pełni funkcję propagandową dla władzy, gdy jest finansowane z publicznych pieniędzy. Taka patologia mogła powstać także dzięki silnej polaryzacji opartej na podporządkowaniu.

System, w którym polityka rozgrywa się przede wszystkim przez podgrzewanie strachu przed przejęciem władzy przez drugą stronę, staje się bezproduktywny. Nie rozwiązuje problemów, bo nie musi. Wystarczy szantaż obywateli: jeśli nas nie wybierzecie, to przyjdą tamci – dużo gorsi. Dlatego spora część prezydentów dużych miast w zasadzie nie musi się starać. Niezależnie co zrobią i tak wzmożenie oparte na emocjonalnej niechęci do drugiej strony sporu na poziomie ogólnopolskim ochroni ich pozycję.

Oddziałuje to także na same ugrupowania połączone stosunkami quasi-feudalnymi. Nikt nie ma przecież odwagi przeciwstawić się nawet najbardziej nagannym praktykom, jeśli na szali postawi swoją dalszą obecność w polityce. Hegemon zaś mierzy się z pokusą decydowania o wszystkim.

Spór o sens demokracji

Stałoby się źle, gdyby sukces frekwencyjny marszu 4 czerwca przekonał zwolenników opozycji, że jesteśmy skazani na wieczny spór hegemonicznych formacji. Zupełnie inaczej mogłaby działać formuła koalicji równoprawnych podmiotów, która otwiera przestrzeń na dyskusję, bo stronnictwa są od siebie nawzajem uzależnione, a nie sobie podporządkowane.

Polska opozycja nie jest jednorodna w poglądach. I dobrze, że tak jest. Jeśli chce się ona nazywać opozycją demokratyczną, to powinna wręcz tę różnorodność podkreślać, wskazując jednocześnie na tematy, które są dla niej fundamentalne aksjologicznie. Do tej pory nie wiemy, co tą aksjologią jest, jak opozycja demokratyczna wyobraża sobie funkcjonowanie państwa po PiS, w czym się zgadza, a gdzie zostawia sobie przestrzenie odmienności.

Trudno będzie uzyskać odpowiedzi na te pytania, jeśli wspólnota polityczna będzie wymuszana przez dominującą organizacyjnie i finansowo partię i jej lidera. To może okazjonalnie zadziałać, może zmusić Lewicę, PSL czy Polskę 2050 do uległości, realizując żywotny interes Platformy, ale czy dla polskiej demokracji będzie to dobre?

Może się bowiem okazać, że energia setek tysięcy ludzi, którzy poszli w marszu 4 czerwca, przekształcona zostanie nie w budowanie różnorodnego i demokratycznego państwa, lecz w tworzenie opasłego hegemona. Zaś nam – obywatelom – pozostałoby wybieranie co cztery lata, pod którym plemieniem wolimy przez następne lata funkcjonować: tym, które zasady demokracji ma w poważaniu, czy może tym, które nagina je przez wymuszone poddaństwo.

Gdyby wydarzenia przybrały taki bieg, leżałoby to w interesie Prawa i Sprawiedliwości, które liczy na silną polaryzację. To było celem uchwalenia wspomnianej ustawy o komisji ds. badania wpływów rosyjskich w Polsce. Dużo łatwiej walczyć z opozycyjną magmą trzymaną pod butem Donalda Tuska niż tworem różnorodnym, szczypiącym partię rządzącą w różnych obszarach. W warunkach polaryzacji dużo łatwiej przenieść debatę na poziom czysto emocjonalny niż tłumaczyć się z nieudolności w rządzeniu. Wydaje się, że opozycja różnorodna i podkreślająca tę różnorodność byłaby dla władzy o wiele trudniejszym rywalem niż stanowiąca wymuszoną jedność.

Odpowiedzialność za to, jak budować ową wspólnotę w różnorodności, ponoszą wszystkie partie opozycyjne, na czele z PO. Marsz pokazał, że potencjał wspólnoty, sięgającej do polskiej tożsamości i obywatelskiej tradycji, istnieje. Duża część polskiego społeczeństwa chce kraju demokratycznego i opartego o zasady praworządności, a jej ideałem nie jest jednowładczy pan, który – w zależności od humoru – hojnym gestem wesprze maluczkich lub w akcie wzgardy postanowi ich potępić.

Umiejętności mądrego i niepartykularnego wykorzystania tej siły chyba jeszcze na opozycji brakuje. Warto do tego zachęcać, bo demokracja nie jest systemem, w którym wszyscy ze wszystkimi muszą się zgadzać, lecz – nomen omen – platformą dyskusji, toczonej w poszanowaniu odmienności i przekonaniu, że innym poglądom może towarzyszyć także dobra wola.

Opozycja przyszłych wyborów bać się nie musi. Powinna tylko te setki tysięcy osób, które wzięły udział w niedzielnym marszu, potraktować podmiotowo i uczciwie. Jeśli tak się stanie, zwycięstwo w jesiennych wyborach jesienią będzie jak najbardziej prawdopodobne.

Przeczytaj też: Prof. Adam Strzembosz o „lex Tusk”: Prawo, które wykracza poza cywilizowany świat