Diabeł spuszczony z łańcucha. Przypadek Thomasa Philippe’a i Jeana Vaniera

W tej historii splątanie dobra i perwersji jest wyjątkowe. Paradoksalnie to właśnie pozwala mi jednak z pewną nadzieją spojrzeć i na przyszłość dzieł, które Jean Vanier współinicjował, i na Kościół jako taki.

Trudno zebrać myśli po pierwszej lekturze kolejnych wstrząsających wiadomości o pseudomistyczno-erotycznych dewiacjach o. Thomasa Philippe’a OP i Jeana Vaniera – ludzi, których znałem osobiście, a jednego z nich (Vaniera) uznawałem za proroka współczesnego chrześcijaństwa, swój autorytet i mistrza duchowości. Choć czasem przy lekturze opadały mi ręce z bezradności wobec przewrotnej pomysłowości zła, to zarazem paradoksalnie zapoznanie się z tym opracowaniem rodzi nową nadzieję. 

Już trzy lata temu pojawiły się pierwsze informacje o tym, że Vanier molestował seksualnie dorosłe kobiety. Napisałem wtedy, że była to dla mnie „Najtrudniejsza wiadomość świata”. Oto bowiem Jean przewrotnie wykorzystywał właśnie to, w czym był mistrzem – wrażliwość na ludzką słabość, kruchość i ranliwość – do stosowania duchowej przemocy wobec kobiet, które zaufały mu we własnych sytuacjach kryzysowych. Na wzór o. Philippe’a – co udowodniono wcześniej, choć też dopiero po jego śmierci – w ramach indywidualnych spotkań duchowych manipulacyjnie doprowadzał do różnego rodzaju pieszczot fizycznych przedstawianych jako wyższy poziom wtajemniczenia mistycznego.

Młody Jean Vanier w osobistej rozmowie z papieżem Janem XXIII otrzymał zalecenie, by całkowicie zerwał kontakty z Thomasem Philippem. Nie przestrzegał tego zalecenia

Zbigniew Nosowski

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Wspólnota „L’Arche”, założona przez Vaniera, zleciła niezależnej komisji badawczej przygotowanie raportu na ten temat, spełniającego naukowe rygory. Poniżej spisuję swoje wrażenia z lektury streszczenia tego raportu, przygotowanego przez samą komisję. Samo streszczenie jest bardzo obszerne: liczy około 120 stron standardowego maszynopisu. Ale pełny raport to aż 900 stron druku – dostępnych po francusku i angielsku.

Lektura pełnego raportu dopiero przede mną. Uznałem jednak, że jako człowiek powołujący się na inspirację Vaniera – bo zaangażowany od 40 lat w ruch „Wiara i Światło”, czyli wspólnoty wokół osób z niepełnosprawnością intelektualną – powinienem już teraz zabrać głos publicznie. Dzielę się więc pierwszymi najważniejszymi wrażeniami. Rzecz jasna, do wszystkich poruszonych tu kwestii należy oddzielnie wrócić, już po zapoznaniu się w pełni z owocami prac komisji badawczej (zwłaszcza rozmaite szczegóły należy poddać weryfikacji w pełnym raporcie, zawierającym przypisy i mnóstwo dodatkowych informacji).

1. Thomas Philippe jako ideolog grupy o charakterze sekciarskim

Nie ulega żadnej wątpliwości, że twórcą grupy o charakterze sekciarskim i jej głównym ideologiem był o. Thomas Philippe OP. Komisja badawcza otrzymała dostęp do dokumentów śledztwa w jego sprawie prowadzonego przez Święte Oficjum, które zakończyło się nałożeniem na o. Philippe’a sankcji w 1956 r. Do tej pory były one utajnione.

Czytamy o urojonych przeżyciach mistycznych 33-letniego o. Philippe’a z roku 1938, przed freskiem Madonny w kościele Trinità dei Monti w Rzymie. W jednym miejscu są one opisane jako doświadczenie mistycznego zjednoczenia z Maryją, „bardzo tajemnicze łaski” charakteryzujące się zaangażowaniem organów płciowych. W innym miejscu mowa nawet o „nocy poślubnej” z Maryją.

Te przeżycia stają się podstawą późniejszej mistyczno-erotycznej teologii (a raczej duchowości) dominikanina, znanej wąskiemu kręgowi wtajemniczonych osób. Według niej relacje intymne między odpowiednio wtajemniczonymi osobami nie są złamaniem norm moralnych – osoby te działają bowiem poza dobrem i złem, poza rzeczywistością ziemskiego Kościoła, odzwierciedlając relacje Jezusa i Maryi.

Dalsza droga o. Philippe’a doprowadziła go do kompletnych aberracji. Ze streszczenia raportu dowiadujemy się o tak wstrząsających faktach jak dokonanie aborcji jego własnego dziecka poczętego wraz z jedną z kobiet z jego otoczenia (aborcji również nadano mistyczne znaczenie); kazirodcze relacje seksualne z własną rodzoną siostrą (zarazem przeoryszą sąsiedniego klasztoru) czy rozgrzeszanie osób, z którymi współżył seksualnie. Natomiast członkowie wspólnoty „Woda Żywa”, którą założył (to ona miała charakter sekciarski), byli zobowiązywani do zachowywania tajemnicy nawet przed spowiednikiem.

Oddziaływanie o. Thomasa Philippe’a sięgało dalej. Pod jego wpływem pozostawały także inne klasztory, z którymi miał kontakt. Dochodzenie Świętego Oficjum ustaliło, że w jego praktykach mistyczno-seksualnych uczestniczyło pięć klasztorów żeńskich.

Skala wynaturzeń i dewiacji jest w tym przypadku olbrzymia. Komisja pisze w streszczeniu: „Thomas Philippe wydaje się posiadać wszystkie cechy psychopaty seksualnego, jak: transgresja moralna; zrytualizowana praktyka seksualna, której potrzebuje w sposób władczy i wyłączny, aby osiągnąć satysfakcję; traktowanie partnera jako prosty przedmiot służący zaspokojeniu, stosowanie uzasadnień nadających praktykom seksualnym wzniosłe cele”.

Z pewnością powinno powstać oddzielne opracowanie na ten temat. Opublikowany raport przedstawia psychiatryczne hipotezy i psychoanalityczne interpretacje dotyczące Jeana Vaniera. Jeszcze bardziej niezbędne są analogiczne analizy w odniesieniu do o. Thomasa Philippe’a. Tego zadania ta komisja nie mogła się podjąć, nie miała bowiem dostępu do archiwów dominikańskich.

2. Dlaczego Watykan nie powstrzymał o. Philippe’a?

Szczegóły kościelnego dochodzenia w sprawie o. Thomasa Philippe’a, ujawniane w raporcie, pochodzą z udostępnionych komisji badawczej dokumentów watykańskich. W ich świetle zupełnie niezrozumiałe jest, jak możliwe było w 1956 r. ukaranie francuskiego dominikanina tylko zakazem sprawowania funkcji kapłańskich.

Streszczenie raportu przytacza porażające przykłady zeznań z początków lat 50. XX wieku i opinii otrzymanych wówczas przez Święte Oficjum. Jedna z zakonnic złożyła następujące zeznanie: „Uważałyśmy, że jesteśmy utwierdzone w łasce. Nie mogłyśmy już popełniać grzechów przeciw czystości, ponieważ byłyśmy szczególnie wybrane przez Najświętszą Dziewicę, która objawiła nam tajemnicę swojego własnego życia i intymności z naszym Panem. Razem z ojcem Thomasem i między sobą przeżywałyśmy już to, co będziemy przeżywać w niebie: cielesne zjednoczenie Jezusa i Maryi, które zamiast Krzyża będzie w centrum niebieskiego miasta. Wierzyłyśmy przecież w koniec świata”.

Jeszcze w marcu 1977 r. w raporcie skierowanym do Kongregacji Nauki Wiary w odniesieniu do o. Thomasa Philippe’a pojawia się określenie „sekta mistyczna”. I nic… Z raportu wynika, że jednoznacznie negatywną opinię na temat doktryny i działalności o. Thomasa Philippe’a mieli dwaj francuscy duchowni, którzy później zostali kardynałami: Charles Journet i Paul Philippe (zbieżność nazwisk przypadkowa; to on wcześniej prowadził dochodzenie w Świętym Oficjum w sprawie Thomasa Philippe’a). Dlaczego nawet oni nie potrafili doprowadzić do wydalenia dominikanina z kapłaństwa?

Niewydalenie tak zaburzonej osoby z kapłaństwa to grzech pierworodny tej historii. Przecież jego późniejsza opinia świętości wzięła się właśnie z tego, że miał prawo do nauczania jako duchowny katolicki…

3. Dlaczego dominikanie zezwolili o. Philippe’owi na podjęcie obowiązków kapłańskich?

Bardzo tajemniczą sprawą pozostaje zatem powrót o. Thomasa Philippe’a do sprawowania funkcji kapłańskich. W maju 1956 r. został on uznany za winnego z powodu poważnych nadużyć seksualnych wobec dorosłych kobiet dokonanych w kontekście sakramentu spowiedzi, fałszywego mistycyzmu, który je usprawiedliwiał, oraz doprowadzenia do dokonania aborcji. Wyrok pozbawił go możliwości sprawowania posługi kapłańskiej w jakiejkolwiek formie publicznej czy prywatnej.

Po pewnym czasie, pomimo watykańskich zakazów, zezwolono mu jednak na prowadzenie duszpasterstwa najpierw w zakładzie psychiatrycznym, a później we wspólnocie „L’Arche”. Czyżby była to specyficzna forma przeniesienia problematycznego duchownego do innej parafii? Dlaczego przyjęto, że człowiek tak zaburzony może pracować z osobami obciążonymi chorobą psychiczną czy niepełnosprawnością intelektualną? A może to walki frakcyjne wewnątrz francuskiej prowincji dominikanów do tego doprowadziły?

Zapewne odpowiedzi na te pytania znajdziemy w raporcie dominikanów dotyczącym braci Philippe’ów, który równocześnie został dziś opublikowany w formie książkowej. Jego treści jeszcze nie znam.

4. Dlaczego nie posłuchano nawet Maritaina?

Mając świadomość skali dewiacji o. Thomasa Philippe’a, za wyjątkowo trafne uznać trzeba cytowane w raporcie słowa Jacquesa Maritaina, wybitnego francuskiego filozofa, na jego temat z 1952 r.: „Ojciec Thomas, moim zdaniem, jest szalony. Ojciec Marie-Dominique zna fakty, a deklaruje, że jego brat jest święty i w ten sposób wszystko jest w porządku. To drugi szaleniec. Diabeł zerwał się z łańcucha w tej niesłychanej historii. […] Jest to dla mnie niezwykły przypadek schizofrenii – zbyt bogate wino (szczere pragnienie świętości) w naczyniu o podwójnym dnie, w którym zgnilizna obraca wszystko w perwersję”. Dlaczego nie posłuchano nawet Maritaina, intelektualisty o tak wielkim autorytecie?

Trzeba dodać, że wspomniany przez Maritaina młodszy brat o. Thomasa, Marie-Dominique Philippe także był dominikaninem, a jednocześnie założycielem nowego zakonu: Wspólnoty Św. Jana. Jak później wyszło na jaw, również on w pełni przejął mistyczno-erotyczną doktrynę i praktykę swego starszego brata. Odcięła się od niego nawet wspólnota zakonna, którą założył (zob. tutaj).

Jak się teraz okazuje, w lutym 1957 r. także Marie-Dominique Philippe otrzymał sankcje ze strony Świętego Oficjum. Ich powodem było tuszowanie działań starszego brata oraz poważne podejrzenia o utrzymywanie relacji o charakterze mistyczno-seksualnym z zakonnicami. Na skutek sankcji nie miał prawa spowiadać, prowadzić kierownictwa duchowego ani nauczać niczego, co dotyczy duchowości. Uniknął jednak kary, ponieważ potępienie Świętego Oficjum pozostało tajne, a zastosowanie sankcji zostało zmodyfikowane na wniosek generała zakonu dominikanów. W czerwcu 1959 r. natomiast Marie-Dominique Philippe został zupełnie zrehabilitowany na mocy łaski miłosierdzia i życzliwości Świętego Oficjum. Być może i o tym przeczytamy więcej w raporcie francuskich dominikanów.

5. Jean Vanier – niestety, wierny uczeń swego mistrza

Lektura opracowania komisji badawczej nie pozostawia złudzeń co do skali i stopnia zaangażowania Jeana Vaniera w dewiacyjne praktyki propagowane wśród wtajemniczonych przez Thomasa Philippe’a.

Opracowanie komisji badawczej mówi o 25 zidentyfikowanych dorosłych kobietach, które doświadczyły w relacjach z Jeanem Vanierem w latach 1952–2019 czynności seksualnych lub intymnych gestów. To nie jest więc jednorazowa przypadłość, lecz stały sposób życia.

W sumie zatem powstaje obraz Vaniera jako człowieka prowadzącego podwójne życie. Jedno było dobrze znane na całym świecie, opisywane w jego biografiach: życie całkowicie oddane osobom z niepełnosprawnościami. A równolegle – życie ukryte, dostępne najpierw tylko gronu wtajemniczonych z „Wody Żywej”, a później niektórym kobietom, które zapraszał do szczególnej relacji. 

Po lekturze tego opracowania lepiej rozumiem, że zło jest niezwykle pomysłowe. Ale też widzę wyraźnie, że – o dziwo – złe drzewo zrodziło dobre owoce

Zbigniew Nosowski

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

W streszczeniu komisja nie podaje szczegółów intymnych (i dobrze). Zapewne będą one opisane w pełnym raporcie. Z wcześniejszej książki Céline Hoyeau, „La Trahison des pères” [Zdrada ojców] wynikało, że wedle „doktryny” braci Philippe mistyczne zjednoczenie serc („miłość przyjaźni”) mogło być wyrażane dowolnymi gestami erotycznej czułości, pod warunkiem, że nie dochodzi do penetracji. Uważano, że nie ma w tym nic złego, ale należało zachowywać tajemnicę, ponieważ inni nie są w stanie tego zrozumieć.

I Jean Vanier skutecznie do końca życia tę tajemnicę zachowywał. A wcześniej intensywnie angażował się w chronienie swego duchowego ojca i organizowanie jego potajemnych spotkań z kobietami z kręgu wtajemniczonych (ujawnione są szczegóły ich korespondencji np. dotyczące strojów, w których miał występować o. Philippe, aby go nie rozpoznano).

Ba, młody Jean Vanier w osobistej rozmowie z papieżem Janem XXIII otrzymał zalecenie, by całkowicie zerwał kontakty z Thomasem Philippem. Rzecz jasna, Jean nie przestrzegał tego zalecenia. Rzecz jasna, bo – jak wynika z raportu – niewierność wobec ojca Thomasa byłaby dla niego niewiernością wobec Jezusa. Tak później wspominał spotkanie z papieżem: „Odszedłem ze zranionym sercem, ale w środku byłem spokojny. Wiedziałem, że jestem zbyt związany przez Jezusa z ojcem Thomasem, aby móc go zostawić. […] Gdybym go opuścił, nie byłbym wierny Jezusowi i temu, czego On ode mnie oczekiwał”.

„Zdradzenie ojca Thomasa byłoby jak popełnienie samobójstwa” – powiedział Jean Vanier autorce jednej ze swoich biografii. Wtedy uznawano te słowa tylko za wyraz głębokiego przywiązania do duchowego mistrza – dziś brzmią jednak zupełnie inaczej.

Komisja konkluduje: „Zagadnienie perwersji jawi się wyraźnie w przypadku Thomasa Philippe’a, osobowość Jeana Vaniera nie ma znamion perwersyjnej struktury […] Jean Vanier był pochwycony w pułapkę absolutyzacji Miłości, która wykluczała dla niego jakąkolwiek ideę Zła, i pozostał więźniem swojego przywiązania do urojeniowych idei Thomasa Philippe’a i jego systemu nadużyć”.

6. Dewiacje nie przeniknęły do wspólnot założonych przez Vaniera

Raport komisji badawczej jednoznacznie podkreśla, że wśród kobiet molestowanych seksualnie przez Jeana Vaniera nie ma osób z niepełnosprawnościami. Co więcej, według tego niezależnego opracowania, choć wspólnoty „L’Arche” okresowo przejęły naganny, oparty na charyzmatycznym przywództwie, styl zarządzania swego założyciela, to jednak nic nie wskazuje, aby do życia wspólnot przeniknęły dewiacyjne teorie i praktyki, o których mowa wyżej.

W myśl raportu dwoma głównymi czynnikami, które uniemożliwiały rozprzestrzenianie się dewiacyjnego mistycyzmu, są: a) szybki rozwój wspólnot i dołączanie do ruchu nowych osób pochodzących z zupełnie innych środowisk niż „Woda Żywa”; b) konieczność spełniania przez domy „L’Arche” państwowych standardów w zakresie organizacji opieki (w celu otrzymywania dotacji na działalność). Dodać do tego trzeba aspekt tajemniczości i dostępności owych praktyk tylko dla wąskiego grona osób zobowiązanych do dochowania sekretu. Z tego zresztą powodu „L’Arche” nie mogła przeciwdziałać tym nadużyciom – wyszły one bowiem na jaw dopiero po śmierci obu liderów ruchu, a pierwsze zgłaszające się skrzywdzone kobiety stanowczo oczekiwały anonimowości.

Tym bardziej owo nierozprzestrzenianie dotyczy ruchu „Wiara i Światło”, którego członkowie mieszkają w swoich domach, a jedynie uczestniczą w spotkaniach wspólnotowych i wspólnie wyjeżdżają na pielgrzymki czy wakacje. Oczywiście nie jest wykluczone, że w indywidualnych relacjach z o. Thomasem Philippem lub Jeanem Vanierem niektóre osoby pełnosprawne ze wspólnot tego ruchu mogły doświadczyć (pod pseudomistycznym płaszczykiem) niechcianego dotyku lub innych form czułości czy bezpośrednich czynności seksualnych – wyraźnie jednak nie jest to strukturalny czy systemowy problem obu ruchów, które uznają Vaniera za swego współzałożyciela.

Rzecz jasna, takie stwierdzenie nie powinno gasić czujności na możliwe nadużycia w przyszłości. Dlatego zresztą komunikaty „L’Arche” informują o działaniach podjętych w ostatnich latach na rzecz prewencji i zapobiegania potencjalnym przypadkom wykorzystywania seksualnego.

7. Dostęp do watykańskich archiwów jest możliwy

Podkreślić trzeba także fakt, że komisja badawcza w sprawie Vaniera – całkowicie niezależna od struktur kościelnych – otrzymała dostęp do archiwalnych dokumentów Świętego Oficjum i Kongregacji Nauki Wiary dotyczących dochodzenia w sprawie ojca Thomasa Philippe’a. W streszczeniu opracowania nie są przytaczane źródła, ale wystarczy rzut oka na pełny raport, żeby zrozumieć – jak najbardziej słuszną – skalę współpracy organów Stolicy Apostolskiej z komisją badawczą.

Podobnej współpracy należałoby oczekiwać także w Polsce. W ubiegłym tygodniu Błażej Kmieciak, przewodniczący Państwowej Komisji ds. Pedofilii, opowiadał na łamach „Więzi” o trudnościach, jakie komisja napotyka w dostępie do kościelnych archiwów. Mało tego, pojawiła się nawet specjalna watykańska instrukcja, podkreślająca, że o udostępnianiu archiwów może decydować tylko Stolica Apostolska w trybie międzynarodowej pomocy prawnej. Dlaczego watykańskie kryteria są w Polsce stosowane inaczej niż (po raz kolejny zresztą!) we Francji?

8. Nie tylko rewolucja seksualna

W wielu kręgach kościelnych rozpowszechniona jest hipoteza, że głównym czynnikiem odpowiedzialnym za przypadki wykorzystywania seksualnego w ostatnich dziesięcioleciach jest rewolucja seksualna 1968 roku. Historia Thomasa Philippe’a pokazuje dobitnie, że na długo przed majem ’68 pojawiali się głęboko zaburzeni duchowni, potrafiący wywierać wpływ na setki ludzi, a zarazem przewrotnie wykorzystywać seksualnie niektórych z nich.

W tej historii, zaczynającej się jeszcze przed II wojną światową, widać również (a na pewno jeszcze dokładniej jest to opisane w pełnym raporcie) dzisiejsze słabości kurii rzymskiej: walkę rozmaitych koterii; wykorzystywanie wpływów zamożnych rodzin arystokratycznych (np. Georges Vanier, ojciec Jeana, który był gubernatorem Kanady, interweniował w Watykanie na rzecz o. Thomasa Philippe’a); podejmowanie decyzji, nad których realizacją nie sprawuje się nadzoru; brak skuteczności ludzi prawych, którzy w pełni rozpoznali sytuację, ale nie mogli doprowadzić do podjęcia lub wyegzekwowania stanowczych decyzji.

9. Złe drzewo i dobre owoce

Raport komisji skłania też do refleksji nad zdumiewającym paradoksem: oto udowodniono, że u źródeł „L’Arche” stało dążenie sekciarskiej grupy „Woda Żywa” – skupionej wokół ojca Thomasa Philippe’a i jego „najbardziej fanatycznego” ucznia Jeana Vaniera – do tego, by pomóc się gdzieś ponownie spotykać i kontynuować swe tajemne praktyki mistyczno-erotyczne. W raporcie czytamy: „Z całą pewnością delirium zbiorowe jest dość wyraziste i stanowi wiarygodną hipotezę diagnostyczną”. Ale „«delirium» było ograniczone i pozostawało zamknięte w kręgu tych, którzy byli nim dotknięci”.

Tymczasem z tego dzieła wykwitło i rozeszło się na wszystkie strony świata niesamowite dobro. Tysiące ludzi – znając tylko drugą, oficjalną twarz Jeana Vaniera i nie podejrzewając go o żadne niecne praktyki na uboczu życia wspólnotowego – odkryły autentyczne bogactwo osób z niepełnosprawnościami, którego wcześniej nie zauważały. Dzięki temu Kościół stał się dotykalnie bardziej ewangeliczny, a świat bardziej ludzki.

Jedno i drugie jest niepodważalną prawdą. Komisja badawcza stwierdza: „Nawet jeśli wybór skierowania się ku osobom z niepełnosprawnością jawi się w tej perspektywie jako «parawan» dla ich ponownego zgromadzenia się [ich = członków wspólnoty „Woda Żywa”], to od początku współistnieje on ze szczerą intencją poświęcenia się tym osobom”.

Raport przedstawia pewne hipotezy, jak to możliwe, by jeden człowiek potrafił łączyć w sobie tak dramatycznie różne własne oblicza. Bez wątpienia po lekturze tego opracowania lepiej rozumiem, że zło jest niezwykle pomysłowe. Ale też widzę wyraźnie, że – o dziwo – złe drzewo zrodziło dobre owoce. Inicjatywa, która miała być początkowo tylko przykrywką dla czegoś innego, przerosła swoich twórców. Być może nawet ich samych trochę przemieniła?

10. A jednak NADZIEJA

W tej historii splątanie dobra i perwersji jest więc wyjątkowe. Paradoksalnie to właśnie pozwala mi jednak także z pewną nadzieją spojrzeć i na przyszłość dzieł, które Jean Vanier współinicjował, i na Kościół jako taki.

Łatwiejsze jest to w przypadku „L’Arche” oraz „Wiary i Światła”. Analizując wnikliwe głębokie badania i uczciwie przyznając, co było niewłaściwego w postępowaniu swego założyciela, „L’Arche” ma szansę na nowy początek. Inaczej należałoby się właściwie samorozwiązać. Tym bardziej dotyczy to wspólnot ruchu „Wiara i Światło”, które są, co prawda, głęboko wstrząśnięte ustaleniami komisji badawczej, ale ich samych ten problem nie dotyczył.

Kościół jako taki ma tu natomiast wskazaną drogę: należy uczciwie rozliczać sprawców przestępstwa i własnych hierarchów, którzy ich kryli (łącznie z najwyższymi), żeby potem móc wiarygodnie dla następnych pokoleń głosić Dobrą Nowinę i zapewniać, że człowiek jest drogą Kościoła. Nie da się tego osiągnąć za pomocą półśrodków. Doświadczenie „L’Arche” pokazuje, że ćwierćprawda nie wyzwala. A reagować trzeba od razu i skutecznie – iluż cierpień można by uniknąć, gdyby decyzje Świętego Oficjum sprzed 67 lat były bardziej stanowcze. Bez tego krzywda goni krzywdę…

Mówię od dłuższego czasu o nadziei znajdywanej na dnie tragedii, które wydarzają się w Kościele. To dno jest wciąż coraz niżej. Dzisiejsze informacje z Francji, zwłaszcza o ojcu Philippe, obniżają ten poziom dna o kolejne piętro. Ale we mnie – może właśnie na przekór siłom zła – rośnie pragnienie dobra i przekonanie, że ono jednak może być bardziej pomysłowe od zła.

Ponownie powtórzę, tak jak przed trzema laty: Jean kłamał w odniesieniu do swojego życia, ale nie kłamał w odniesieniu do życia mojego. Nie oszukiwał mnie co do Jezusa i życia z ubogimi. Tej drogi dalej będę się trzymał.

Przeczytaj też: Mistyczne wodzenie na pokuszenie