Doda biblistka? Interesujący przyczynek do dyskusji o kolizji wolności słowa i wolności religijnej

Polemizowanie z wypowiedzią piosenkarki siłą rzeczy uczyniło ją „autorytetem” w kwestii biblistyki. Te próby „unaukowienia” Dody były bardziej niebezpieczne niż sama jej wypowiedź.

Doda (Dorota Rabczewska) wygrała z Polską w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu. W ogłoszonym 15 września 2022 r. wyroku czytamy, że skazanie przez polskie sądy piosenkarki za obrazę uczuć religijnych było w istocie naruszeniem art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka, gwarantującego prawo do wyrażania opinii. To interesujący przyczynek do dyskusji o kolizji dwóch wolności: z jednej strony – wolności słowa, z drugiej – wolności religijnej.

Strasburski Trybunał uznał, że aby wypowiedź można było uznać za niedopuszczalną, musiałaby ona się przyczynić do niepokoju społecznego, mieć charakter podżegający do nienawiści lub nietolerancji religijnej, a tego w sprawie Dody nie wykazano

ks. Andrzej Draguła

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Przypomnijmy, że Doda została skazana prawomocnym wyrokiem w roku 2012 przez Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa na grzywnę 5 tys. złotych. Sąd uznał, że swoją wypowiedzią naruszyła ona art. 196 kodeksu karnego, czyli popełniła przestępstwo obrazy uczuć religijnych. Sprawa zaczęła się jednak sporo wcześniej – ciągnie się już ponad 13 lat.

Obraza Biblii?

2 sierpnia 2009 r. w internetowym wydaniu „Dziennika” ukazał się wywiad z piosenkarką pod tytułem „Doda: Nie wierzę w Biblię”. 5 sierpnia wywiad został przedrukowany przez „Super Express”.

Doda powiedziała wówczas: „Jeżeli chodzi o Biblię, to są tam super, zajebiste przykazania, jakieś historie, które budują w dzieciach system wartości, chęć bycia dobrym człowiekiem, natomiast ciężko mi wierzyć w coś, co nie ma przełożenia na rzeczywistość, bo gdzie w tej Biblii są dinozaury? Jest siedem dni stworzenia świata i nie ma dinozaurów. To mi się kłóci. Także staram się rozsądnie podchodzić do rzeczywistości, oczywiście wierzę w siłę wyższą, niekoniecznie nazwaną bogiem. Są różne religie, każdy człowiek stara się w coś wierzyć, ja też w coś wierzę. […] wierzę w to, co nam przyniosła matka Ziemia i co odkryto podczas wykopalisk. Są na to dowody i ciężko wierzyć w coś, co spisał jakiś napruty winem i palący jakieś zioła”. 

Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa obrazy uczuć religijnych wnieśli senator Stanisław Kogut oraz Ryszard Nowak, szef Ogólnopolskiego Komitetu Obrony przed Sektami. Wnoszący zawiadomienie podnosili, że Doda uraziła ich uczucia religijne poprzez drwienie z autorów Pisma Świętego, jak też z samego Pisma Świętego, porównała bowiem autorów Biblii do narkomanów i alkoholików.

W toku procesu piosenkarka stwierdziła, że jest osobą niewierzącą i ma dystans do tego typu kwestii, a jej wywiadów nie można traktować poważnie jako wypowiedzi o charakterze naukowym. Jest zdziwiona, że tak potraktowano jej wywiad, do którego podeszła z dużą dozą humoru, świadomie używając terminologii młodzieżowej. To był wywiad szczery, ale jednocześnie subiektywny i frywolny. Doda wyjaśniała, że zazwyczaj odpowiada niekonwencjonalnie i tak też było w tym przypadku. Jej wywiady są prowadzone „w nie do końca spiętym tonie, ponieważ ma młodych fanów”.

Sąd nie dał wiary wyjaśnieniom piosenkarki: „Nie sposób […] uznać, że oskarżona nie rozumiała znaczenia wypowiadanych słów i pojmowała inaczej ich znaczenie. Nie można również uznać, że oskarżona nie nadawała swojej wypowiedzi celowo treści obraźliwej”. Sąd w konsekwencji uznał, że Doda „w sposób poniżający i obelżywy odniosła się do przedmiotu czci religijnej – postaci uznawanych za autorów Pisma Świętego, a pośrednio także do treści tej Księgi”.

W przekonaniu sądu były to słowa obraźliwe, których piosenkarka użyła świadomie, celowo zmierzając do wzbudzenia kontrowersji. Wyrok skazujący uprawomocnił się (szeroko o procesie Rabczewskiej pisałem w książce „Bluźnierstwo. Między grzechem a przestępstwem”, Warszawa 2013, s. 231-238).

Błędy w ocenie

21 stycznia 2013 r. Doda wniosła skargę do Strasburga, powołując się na artykuł 10 konwencji, gwarantujący wolność słowa. Zarzuciła, że zastosowanie prawa karnego w jej sprawie nie było konieczne, ponieważ jej wypowiedzi nie stanowiły mowy nienawiści oraz że grzywna – w wysokości 50-krotności stawki minimalnej – była szczególnie dotkliwa.

Trybunał – mówiąc krótko – dał wiarę wyjaśnieniom Dody, a nie argumentacji polskiego sądu. Trybunał przyznał, że owszem wypowiedzi skarżącej zawierały stwierdzenia, które mogły zszokować lub zaniepokoić niektóre osoby. Przypomniał jednak, że takie poglądy są chronione na mocy Konwencji pod warunkiem, że nie podżegają do nienawiści lub nietolerancji religijnej. Według Trybunału nie ustalono, aby jej wypowiedzi mogły wywołać lub usprawiedliwić przemoc, nienawiść lub nietolerancję oraz że ingerencja w jej prawo do wolności wyrażania opinii była konieczna dla zapewnienia pokojowego współistnienia grup i osób religijnych i niereligijnych w Polsce.

Ponadto według Trybunału sądy krajowe nie dokonały kompleksowej oceny szerszego kontekstu wypowiedzi skarżącej, które to wypowiedzi nie miały na celu przyczynienia się do jakiejkolwiek poważnej debaty na tematy religijne, ale zostały sformułowane w odpowiedzi na pytania dotyczące jej życia prywatnego, w frywolnym i barwnym języku, w celu wzbudzenia zainteresowania młodych widzów. Sądy nie zidentyfikowały i nie wyważyły wchodzących w konflikt sprzecznych interesów, a mianowicie jej prawa do wolności wypowiedzi z prawami innych osób do ochrony ich uczuć religijnych i zachowania pokoju religijnego w społeczeństwie.

Trybunał stwierdził, że sądy krajowe, pomimo szerokiego uznania w zakresie orzekania w sprawach dotyczących interesu społeczeństwa jako całości, nie przedstawiły wystarczających powodów uzasadniających skazanie skarżącej i ingerencję w jej wolność słowa. Jako zadośćuczynienie poniesionej szkody niemajątkowej Polska winna wypłacić Dodzie 10 tys. euro.

Wyrok został wydany przez Trybunał siedmioosobowy w stosunku 6:1, przy zdaniu odrębnym polskiego sędziego Krzysztofa Wojtyczka. Sędziowie z San Marino i Grecji – przy zgodzie co do rozstrzygnięcia – zgłosili zastrzeżenia co do uzasadnienia. W ciągu trzech miesięcy strony mogą złożyć odwołanie do Wielkiej Izby Trybunału. Jeżeli taki wniosek zostanie złożony, zespół pięciu sędziów rozważy, czy sprawa zasługuje na dalsze rozpatrzenie. W takim przypadku Wielka Izba rozpozna sprawę i wyda prawomocny wyrok. Jeżeli wniosek o skierowanie zostanie odrzucony, wyrok Izby stanie się prawomocny.

Bezprawność obrazy

Co wynika z uzasadnienia? Po pierwsze, Trybunał skupił się na stronie podmiotowej czynu i na jego ewentualnych skutkach, a nie na stronie przedmiotowej. Innymi słowy, nie badał, czy i jakie wypowiedzi na temat Biblii i jej autorstwa można uznać za znieważające. Przyznał, że wypowiedzi Dody mogły być przez niektórych tak odebrane.

Po wtóre, Trybunał skupił się na formie wypowiedzi Dody, charakterze tej wypowiedzi i na jej celu. Według Trybunału nie jest to wypowiedź naukowa, z którą należałoby polemizować. Ma ona raczej znamiona wypowiedzi o charakterze artystycznym, autokreacyjnym, co należy wziąć pod uwagę przy jej ocenie.

Po trzecie – i to wydaje się najistotniejsze – Trybunał uznał, że aby wypowiedź można było uznać za niedopuszczalną, musiałaby ona się przyczynić do niepokoju społecznego, mieć charakter podżegający do nienawiści lub nietolerancji religijnej, a tego zdaniem Trybunału nie wykazano. Właśnie w tej kwestii zdanie odrębne złożył polski sędzia, który wskazał na narastającą chrystianofobię w społeczeństwie polskim, na co należy, jego zdaniem, zwrócić uwagę, badając szerszy kontekst wypowiedzi piosenkarki.

Trybunał utrzymał więc dotychczasową linię orzeczniczą, jeśli chodzi o interpretację przestępstwa obrazy uczuć religijnych. Od oświecenia przestępstwo bluźnierstwa przekształciło się w przestępstwo obrazy uczuć religijnych. Bóg nie jest podmiotem prawa w społeczeństwie nieteokratycznym, dlatego prawo świeckie nie może stawać w jego obronie. Dobrem chronionym przez art. 196 kodeksu karnego nie jest także przedmiot kultu, ale – jedynie – wolność religijna, która nie może być ograniczona w sposób bezprawny.

I tutaj pojawiają się istotne różnice interpretacyjne. Polski Trybunał Konstytucyjny – na zapytanie złożone w sprawie Dody – w roku 2015 odpowiedział, że przepisy kodeksu karnego są zgodne z Konstytucją, ponieważ „przyjmuje się, że nie będzie obrazą uczuć religijnych publiczna krytyka określonej wspólnoty religijnej, jej funkcjonowania, głoszonych przez nią poglądów, łącznie z kwestionowaniem istnienia podmiotu ich kultu, o ile krytyka ta będzie pozbawiona charakteru znieważającego”.

Trybunał Praw Człowieka idzie dalej. Znamię bezprawności przypisuje bowiem dopiero tym wypowiedziom, które zmierzają i/lub prowadzą do aktów nietolerancji, podżegają do nietolerancji czy nienawiści religijnej, usprawiedliwiają przemoc. Sam obraźliwy charakter wypowiedzi nie wystarcza do uznania jej za bezprawną. W ten sposób dobrem chronionym przestaje być wolność religijna jednostki, która ma prawo do niebycia obrażaną w jej przestrzeni wiary, a staje się pokój społeczny. Dopiero wtedy inkryminowana wypowiedź winna być zabroniona, gdy wzbudza tumult społeczny na tle antyreligijnym albo przynajmniej do niego inspiruje.

Ostatnie inicjatywy legislacyjne zmierzające do zaostrzenia art. 196 polskiego kodeksu karnego idą wyraźnie w przeciwną stronę, proponując poszerzenie zakresu penalizacji. Gdyby tak się stało, można by się spodziewać kolejnych procesów przez strasburskim Trybunałem. I kolejnych przegranych.

Dodę potraktowano zbyt poważnie

I uwaga na zakończenie. Któregoś z kardynałów francuskich – już nie pamiętam, którego – zapytano, dlaczego Kościół nie zareagował na jakąś obraźliwą bluźnierczą wypowiedź. Powiedział wówczas, że gdyby Kościół się wypowiadał w każdym takim przypadku, to nie miałby nic do powiedzenia, gdyby doszło do prawdziwego, poważnego bluźnierstwa, na które należałoby adekwatnie reagować. Być może więc Dodę potraktowano po prostu zbyt poważnie?

Prof. Jakub Z. Lichański określił wypowiedź piosenkarki jako „wciskanie kitu”. Polemizowanie z tą wypowiedzią siłą rzeczy uczyniło ją „autorytetem” w kwestii biblistyki. Można by jej to nawet wybaczyć, wszak jest artystką. Gorzej z jej apologetami, którzy tenże kit – do którego przecież sama Doda miała dystans – wzięli za poważną wypowiedź, którą skrzętnie egzegetowali.

Te próby „unaukowienia” Dody były bardziej niebezpieczne niż sama jej wypowiedź. Legitymizowali je bowiem naukowcy z profesorskimi cenzusami. A im się wierzy bardziej – co oczywiste – niż piosenkarkom.

Przeczytaj także: Krzysztof Biedrzycki, Czytanie bluźnierstwa