Wartości religijne w polityce jak najbardziej pożądane

„Wojujący sekularyzm” z bardziej lub mniej tajoną wrogością odnosi się do wszelkich, istniejących w sferze publicznej, zinstytucjonalizowanych form religii.

W grudniu ub.r., niedługo przed Świętami Bożego Narodzenia, byłem w Wiedniu na dorocznym spotkaniu Europejskiej Partii Ludowej (należą do niej z Polski Platforma Obywatelska i Polskie Stronnictwo Ludowe) z instytucjami religijnymi. Eurodeputowani przyznający się do chadeckich idei, wartości i tradycji zebrali się po raz dwudziesty czwarty.

Przyznaję, że jechałem na tę konferencję z nieco mieszanymi uczuciami. Chrześcijaństwo w Europie doświadcza obecnie jednego z największych kryzysów w swojej historii. Sekularyzacja od kilku dekad postępuje w szybkim tempie. Nic dziwnego, że wielu zadaje sobie pytanie, czy w takich okolicznościach chadecja jako nurt polityczny bazujący na chrześcijańskiej narracji, filozofii i moralności ma jeszcze jakąkolwiek rację bytu.

Dialog, naprawdę?

Uczestnicy wiedeńskiego spotkania mówili zresztą w kuluarach bez ogródek, że z roku na rok liczba eurodeputowanych EPL uczestniczących aktywnie w pracach specjalnej grupy ds. dialogu międzykulturowego i religijnego się zmniejsza. Wyraźnie zaznacza się brak reprezentacji z krajów tzw. starej Unii. Europejscy posłowie i posłanki z Francji, Belgii, Holandii itd. nie bardzo się już kwapią do dialogu z Kościołami i innymi instytucjami religijnymi za oficjalnym pośrednictwem Parlamentu Europejskiego.

Projekt europejski nie powinien za swoją podstawę obierać aksjologicznej próżni

Sebastian Duda

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Oczywiście większość członków tego unijnego zgromadzenia, gdyby zapytać ich o zasadność takiego dialogu, pospieszyłaby z deklaracjami, że jest on niezwykle pożyteczny i potrzebny. Jednak nie przypadkiem w grupie spotkać można przede wszystkim przedstawicieli krajów, której dołączyły do Unii w ostatnich dekadach. Czy wierzą oni bardziej (albo wciąż jeszcze) w siłę tradycyjnych chadeckich ujęć?

Często w Wiedniu słyszałem, że doświadczenie komunizmu w krajach Europy Środkowej i Wschodniej ciągle ma wpływ na wzajemne związki polityki i religii. W naszej części kontynentu dalej np. powszechnie się pamięta o konsekwentnie antykomunistycznym nastawieniu Jana Pawła II. Silne jest przekonanie, że bez niego nie byłyby ostatecznie możliwe upadek czerwonego reżimu ani rozszerzenie Unii o kraje postkomunistyczne.

Taka rewerencja względem papieża z Polski w Europie Zachodniej jest dużo rzadsza. W dobie postępującego kryzysu religijności (przynajmniej w jej tradycyjnych przejawach), gdy jednocześnie ujawniane są raz po raz kolejne skandale w łonie Kościoła rzymskokatolickiego, nie tylko Watykan, ale i inne Kościoły oraz instytucje religijne nie wydają się dla polityków szczególnie atrakcyjnymi partnerami do dialogu.

Niemniej trudno zapomnieć, że potrzeba i konieczność jego prowadzenia zostały wpisane do prawa unijnego. W trzech kolejnych punktach artykułu 17. Traktatu lizbońskiego czytamy przecież, że:

„1. Unia szanuje status przyznany na mocy prawa krajowego kościołom i stowarzyszeniom lub wspólnotom religijnym w Państwach Członkowskich i nie narusza tego statusu.

2. Unia szanuje również status organizacji światopoglądowych i niewyznaniowych przyznany im na mocy prawa krajowego.

3. Uznając tożsamość i szczególny wkład tych kościołów i organizacji, Unia prowadzi z nimi otwarty, przejrzysty i regularny dialog”.

Odnosząc się do tego ostatniego punktu, wielu zadaje sobie jednak dziś pytanie, czy naprawdę otwartość, przejrzystość i regularność tego dialogu jest istotna dla polityki europejskiej w dobie tak prędko postępującej na kontynencie sekularyzacji.

Przeciwko „wojującemu sekularyzmowi”

Uczestnicy wiedeńskiego spotkania często wspominali, że nieustannie mają do czynienia (także na forum Parlamentu Europejskiego) z „wojującym sekularyzmem”, który z bardziej lub mniej tajoną wrogością odnosi się do wszelkich, istniejących w sferze publicznej, zinstytucjonalizowanych form religii. W tym ujęciu religijność powinna być konsekwentnie ograniczana do sfery prywatnej. Nietzscheańska „śmierć Boga” dotyczy zatem „śmierci religii” na publicznych forach. Skutki takiego podejścia mogą być bardzo poważne.

Na grudniowym spotkaniu w austriackiej stolicy Schlomo Hofmeister, naczelny rabin Wiednia, skonstatował, że – choć polityka nie przynależy do religii – to już wartości religijne jak najbardziej mają w polityce swoje znaczenie. Jeśli postuluje się ich całkowite rugowanie ze sfery politycznej, trzeba również przyjąć, iż rezultatem takiego podejścia może być rozszerzająca się aksjologiczna próżnia, w której nie ma miejsca na uzasadnienie jakiegokolwiek zaufania społecznego. Brak tego ostatniego w gospodarce czyni np. z wszelkich relacji ekonomicznych dżunglę, w której przemoc staje się jedynym kryterium działania.

Z pewnością istnieją również przemocowe formy religii, które należy tropić i demaskować. „Bóg”, z pomocą którego uzasadnia się przemoc, powinien rzeczywiście umrzeć. Nawet jednak Nietzsche, jak przypomniał w Wiedniu ks. Manuel Enrique Barrios Prieto, sekretarz generalny Komisji Episkopatów Unii Europejskiej (COMECE), widział w przezwyciężającej martwotę zdegradowanego człowieczeństwa „śmierci Boga” także sposobność do otwarcia na powrót boskości przez odniesienie do koncepcji nadczłowieka. Czytamy przecież w „Woli mocy”: „Jedyna możliwość zachowania sensu idei «Boga» byłaby ta: Bóg nie jest siłą poruszającą, lecz stanem maksymalnym, epoką, punktem w rozwoju woli mocy, z którego wyjaśnia się zarówno rozwój dalszy, jak i poprzedzający, i to, co do niego wiodło”. 

Nietzscheanizm nie musi służyć zatem tylko jako uzasadnienie do rugowania religii ze sfery publicznej (tak jak w przeszłości był już narzędziem uzasadniającym różne formy przemocy kierowanej przeciw ludzkim zbiorowościom). Można bowiem, idąc za nietzscheańską intuicją, widzieć w powrocie Boga szansę na urzeczywistnienie „stanu maksymalnego”. Ten zaś w polityce można identyfikować choćby jako „większe dobro społeczne”, którego realizację uniemożliwia ostatecznie bezbożna, generująca przemoc, próżnia aksjologiczna.

Konsekwentne przeciwstawianie się „wojującemu sekularyzmowi” powinno być zatem traktowane w polityce europejskiej jako konieczność, gdyż przyczynia się on do niszczenia fundamentu społecznych więzi: ze zbioru pojedynczych prywatnych aksjologii nie da się bowiem stworzyć aksjologicznej wspólnoty. Dlatego obecność wartości religijnych (nie przypadkiem religio po łacinie oznacza „więź” właśnie) w polityce jest jak najbardziej pożądana.

Filar „postchadeckości”

Rabin Hofmeister zauważył przy tym, że nie należy wartości tych utożsamiać z „judeochrześcijańskim dziedzictwem Europy”, o którym często słyszymy w wypowiedziach polityków z różnych stron naszego kontynentu. Zbyt długa i bolesna jest historia przemocy chrześcijan względem Żydów, by warto uznawać ją w jakikolwiek sposób za godny strzeżenia depozyt. Tym bardziej, że „judeochrześcijańskie dziedzictwo” służy dziś przede wszystkim różnym prawicowym ekstremistom obecnym w polityce europejskiej za oręż w „cywilizacyjnej walce” z islamem. Niemniej trudno zaprzeczyć, jak skonstatował rabin Hofmeister, że istnieją „judeochrześcijańskie wartości”, które mogą stanowić aksjologiczną podstawę dla prowadzenia w Europie wielu pożądanych i skutecznych form działalności politycznej.

Dotyczy to także dialogu z islamem. Zwracał na to uwagę w Wiedniu imam Yahyâ Sergio Yahe Pallavicini, prezydent Europejskiej Rady Liderów Muzułmańskich (EULEMA), który zauważył, że obecnie żyjącym w państwach Unii muzułmanom proponuje się zwykle „tożsamość europejską” (potwierdzaną europejskim obywatelstwem i paszportem) bez żadnej aksjologicznej podstawy, umożliwiającej konsekwentne zakorzenienie i budowanie więzi z innymi w europejskiej wspólnocie. Przyjmując zatem „tożsamość europejską”, młodsze pokolenia muzułmanów w Europie często szybko się sekularyzują, ale poczucie wykluczenia nie znika, a nawet wzmacnia się, gdy przyjmowana „tożsamość europejska” odkrywana jest jako właśnie aksjologiczna próżnia.

A przecież to, że projekt europejski nie powinien za swoją podstawę obierać aksjologicznej próżni, pokazuje postawa pragnących wejść do Unii Ukraińców, którzy bohatersko bronią się przeciw rosyjskiej agresji. Trudno nie zauważyć, że Putin dla wojny z Ukrainą przywołuje także uzasadnienia religijne. Chrześcijaństwo po raz kolejny w dziejach Europy jest usprawiedliwieniem dla brutalnej przemocy. Tym bardziej trzeba zwracać uwagę (a czynili to w Wiedniu wywodzący się z różnych europejskich krajów prawosławni hierarchowie), że proputinowskie działania Patriarchatu Moskiewskiego są haniebne.

Prof. Antoine Arjakovsky z paryskiego Kolegium Bernardynów, wybitny znawca historii i teologii prawosławia (który przed laty był doradcą zarówno MSZ Rosji, jak i MSZ Ukrainy), na wiedeńskim spotkaniu skonstatował bez najmniejszych wątpliwości, że Rosyjski Kościół Prawosławny znalazł się nie tylko w stanie schizmy kanonicznej z innymi Kościołami prawosławnymi na świecie, ale że powinien zostać oficjalnie przez nie uznany za heretycki. Ekskluzywistyczną „etnofilię” kościelną głoszoną dziś przez Putina i patriarchę Cyryla uznano bowiem w świecie prawosławnym za doktrynalne odstępstwo jeszcze w XIX stuleciu.

Obecne okoliczności – zarówno „wojujący sekularyzm”, jak i agresja Rosji na Ukrainę (uzasadniana fałszywymi odniesieniami do prawosławnej teologii) – sprawiają, że europejscy chadecy coraz mocniej czują, iż mamy do czynienia ze szczególnym momentem dziejowym, w którym chadeckość powinna zostać zdefiniowana na nowo.

Skoro „judeochrześcijańskie wartości” są częścią europejskiej polityki i można z ich pomocą przeciwstawiać się przemocy generowanej spolityzowaną religią i antyreligią promującą aksjologiczną dżunglę bez możliwości stworzenia trwałych więzi i społecznego zaufania, taka świadomość  powinna zaznaczyć się również w określonej tożsamości politycznej.

I podobnie jak współczesne chrześcijaństwo potrzebuje, zgodnie z diagnozą ks. Tomáša Halíka, swojej „autotransgresji”, tak samo owego „autoprzekroczenia” potrzebuje też europejska chadecja. Oparcie się na pozytywnych, wywodzących się z wiodących w Europie religijnych tradycji wartościach, by skutecznie przeciwstawiać się generującej agresję aksjologicznej próżni, może stać się dla „postchadeckości” głównym filarem.

Przeczytaj także: Największy błąd Tadeusza Mazowieckiego? Dlaczego nie został ojcem Polskiej Partii Chadeków