„Bent”, czyli „kocham cię, i co w tym złego?”

Sztuka Martina Shermana może stanowić memento dla tych spośród naszych cynicznych liderów, państwowych bądź kościelnych, którzy nawołując do walki z „tęczową zarazą”, mimowolnie wchodzą w buty Hitlera.

Niespodziewanie w samym środku lata, w piątek 30 lipca, dostaliśmy z żoną zaproszenie na spektakl sztuki Martina Shermana „Bent” w Teatrze Dramatycznym (Scena Przodownik na Mokotowie). Użyte w tytule angielskie słowo „bent”, w funkcji wyzwiska, można by oddać takimi określeniami, jak „przegięty”, „zboczeniec” czy „pedał”. Przedstawienie po raz pierwszy wystawione zostało w Nowym Jorku w roku 1979, a polska prapremiera miała miejsce w 2015 – i oto po sześciu latach teatr postanowił zagrać ostatnie przedstawienie. Szkoda.

Rzecz dotyczy okrutnego losu osób homoseksualnych w nazistowskich Niemczech, ma jakby formę kroniki dramatycznej. Zaczyna się w Berlinie w słynną „noc długich noży” (krwawa rozprawa Hitlera z formacją SA Ernsta Röhma w czerwcu 1933 r.), a kończy w obozie koncentracyjnym Dachau, gdzie – na podstawie ustawy z 1935 r. – właśnie homoseksualistów, napiętnowanych różowym trójkątem, traktowano z największą pogardą i okrucieństwem.

Hitler nazywał ich „odpadkami natury” i postanowił oczyścić z nich naród niemiecki. W obozie izolowano ich od innych więźniów, przymuszano do ciężkiej pracy fizycznej na głodowych racjach żywnościowych, niejednokrotnie kastrowano lub poddawano eksperymentom medycznym, mającym na celu ich „wyleczenie”. W sztuce Shermana nie brak scen ukazujących wyrafinowany sadyzm nazistowskich oprawców, ale najgłębiej porusza nas w spektaklu co innego – to, jak w bohaterach, poddawanych ekstremalnym przeżyciom, objawia się ich człowieczeństwo.

Głównego bohatera, Maksa (przejmująco ludzki i prawdziwy w tej roli Mariusz Drężek), zbuntowanego syna fabrykanta guzików, poznajemy w pierwszych berlińskich scenach jako hedonistę i lekkoducha, który sprowadza sobie kochanka na jedną noc, mimo że mieszka z młodszym przyjacielem, poczciwym tancerzem o imieniu Rudy. Ale Maks potrafi też być lojalny i odpowiedzialny: kiedy potem obaj błąkają się po kraju, uciekając przed policją, odrzuca oferowane mu przez bogatego wuja fałszywe papiery i bilet do Amsterdamu, nie chce ratować się sam i zostaje z mniej zaradnym towarzyszem. Już po aresztowaniu ich obu, podczas pierwszej selekcji w obozie, chcąc ratować się za wszelką cenę przed piętnem „różowego trójkąta”, woli już być uznany za Żyda niż za homoseksualistę, wypiera się jakiegokolwiek związku z Rudym i, żeby to udowodnić, na rozkaz śledczego zadaje przyjacielowi śmiertelny cios. Szantażowany przez oprawców, zabija bliskiego sobie człowieka. Można powiedzieć: zachowuje się podle, haniebnie.

Ale to nie koniec historii: w kolejnej odsłonie widzimy,  jak nasz bohater ma za współtowarzysza niedoli innego więźnia, młodszego od siebie geja, we dwóch wykonują bezsensowne zadanie przenoszenia ciężkich kamieni z miejsca na miejsce, tam i z powrotem. Nie wolno im ze sobą rozmawiać ani nawet komunikować się wzrokiem. I oto między Maksem a Horstem (Piotr Bulcewicz) nawiązuje się z czasem więź autentycznej miłości. Zdawałoby się, że w tak nieludzkich warunkach miłość nie jest możliwa. A jednak jest realnie obecna, a nawet zostaje przeżyta – choć bez spojrzenia i dotyku. Wyraża się ona ostatecznie w złożeniu ofiary z własnego życia dla ratowania tego drugiego. „Kocham cię, i co w tym złego?” – tak brzmią ostatnie słowa Maksa. Zanim sam odbierze sobie życie, rzucając się na druty pod napięciem, symbolicznie zamieni się bluzą z trupem przyjaciela – założy na siebie tę z różowym trójkątem…

Chciałoby się powiedzieć słowami Pieśni nad Pieśniami: „Jak śmierć potężna jest miłość”.

Myślę, że właśnie dzięki temu uniwersalnemu przesłaniu sztuka Martina Shermana, mimo iż przywraca pamięć o przerażających okrucieństwach minionego wieku – w sumie nie działa na widza przygnębiająco. Przyczynia się do tego w pewnej mierze delikatnie serwowany przez autora dramatu humor niektórych scen i dialogów, a w samym spektaklu, wyreżyserowanym przez utalentowaną Natalie Ringler – doskonała gra całego zespołu aktorskiego.

Na zakończenie publiczność (a sala wypełniona była do ostatniego miejsca, głównie przez ludzi młodych) zgotowała twórcom przedstawienia niekończącą się owację na stojąco. Aktorzy wywoływani byli na scenę aż pięciokrotnie. Muszę przyznać, że ta gorąca reakcja widzów natchnęła mnie pewnym optymizmem. Było to, po pierwsze, doświadczenie żywego teatru – tak jak to było w starożytnej Grecji czy potem w Anglii w czasach Szekspira – budzącego odzew, wyrażającego autentyczne problemy społeczne i egzystencjalne. Po drugie, mogło stanowić memento dla tych naszych cynicznych liderów, państwowych bądź kościelnych, którzy nawołując do walki z „tęczową zarazą”, mimowolnie wchodzą w buty Hitlera. Jestem przekonany, że młode pokolenie Polaków nie da się zainfekować pogardą i nienawiścią.

A Teatr Dramatyczny niech żyje i pracuje dalej w wolności nad nowymi przedstawieniami.

Przeczytaj też: Piekło czy miłosierdzie? Wokół „Pijanych” Iwana Wyrypajewa