Nie idę na wojnę kultur

Bieżąca bezpardonowa walka przedwyborcza wpisuje się w głęboki kryzys Kościoła i nasilającą się wojnę kultur. Trudno się w tym wszystkim rozeznać. Dlatego ważne jest postawienie dobrej diagnozy. Taką próbą jest książka „Niewierni wierni”. 

Przeczytałem z ciekawością książkę Kazimierza Sowy „Niewierni wierni. Rozmowy o prawdziwym Kościele”. Nie podejmuję się tutaj pisać jej recenzji. Byłoby to, jak sądzę, dość trudne zadanie: w tej książce wszystko się splata, podobnie zresztą jak w naszej rzeczywistości. Pragnę jednak podzielić się nieśmiało paroma refleksjami.

Dla autora – księdza, którym kieruje zrozumiała troska o Kościół, a zarazem dziennikarza i publicysty o zdeklarowanych poglądach – punktem wyjścia jest konstatacja, z którą nie sposób się nie zgodzić: Polacy w ostatnich latach wyraźnie przestają „chodzić do kościoła”, wielu wręcz odchodzi z Kościoła, znane postaci dokonują apostazji, młodzież wypisuje się z lekcji religii, seminaria zaczynają świecić pustkami. Wierni okazują się niewierni. Dlaczego tak się dzieje? I jak ten proces powstrzymać?

Najgorsze, co moglibyśmy uczynić, to opowiedzieć się po jednej stronie, zamknąć się w „oblężonej twierdzy”, w jakichś okopach Świętej Trójcy. W każdym razie, jeśli o mnie chodzi, w wojnie kultur jestem pacyfistą. Taka postawa wynika wprost z mego chrześcijaństwa

Cezary Gawryś

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Z ambon i listów pasterskich słyszymy często odpowiedź, że wszystkiemu winne są złe media, lewactwo, neomarksizm, zgubne wpływy zachodniej kultury i Europy oraz to, że my, wierni świeccy… za mało się modlimy. Pan Bóg bowiem, słyszymy, daje tyle powołań, ile potrzeba, tylko młodzi są tchórzliwi i ulegają presji swego antykościelnego otoczenia, a religia w szkole jest sukcesem, tylko… rodzice się nie modlą. Kościół jest w porządku, to tylko świat jest zły, opanowany przez demony. Dlatego wprowadza się nawet w niektórych kościołach odmawianie po mszy specjalnego egzorcyzmu, modlitwy do św. Michała Archanioła, tak jakby ofiara Jezusa Chrystusa nie była wystarczająco mocnym egzorcyzmem. Wielu biskupów owija się w ten sposób werbalnym płaszczem uduchowienia, ale trudno nie odnieść wrażenia, że wobec zmian zachodzących w świecie i kulturze kierujący dziś Kościołem w Polsce czują się po prostu bezradni.

Bezradni i zagubieni – wobec zmian obyczajowych, chaosu politycznego, wojny u naszych granic, zagrożenia życia na planecie – mogą się też czuć zwykli ludzie. Wielu szuka bezpiecznego schronienia, azylu, właśnie w tradycyjnej religijności, do której przywykli. Ale zagubieni ludzie stają się też podatni na propagandowe hasła ekipy sprawującej władzę polityczną, obiecującej wsparcie dla słabnącego, rzekomo atakowanego przez „lewactwo” Kościoła. Bieżąca bezpardonowa walka przedwyborcza wpisuje się w głęboki kryzys Kościoła i nasilającą się wojnę kultur. Trudno się w tym wszystkim rozeznać. Dlatego ważne jest postawienie dobrej diagnozy. Taką próbą jest książka „Niewierni wierni”. 

Pytanie o kondycję Kościoła zadaje ksiądz Sowa kilkunastu osobom o znanych nazwiskach, publicystom, naukowcom, działaczom, zarówno wierzącym-praktykującym, jak i zdystansowanym wobec wiary badaczom kultury, agnostykom. 

W większości wypowiedzi przewija się opinia, że główną i naoczną przyczyną spadku praktyk religijnych i załamania się dotychczasowego autorytetu Kościoła katolickiego w polskim społeczeństwie jest to, co nazywamy potocznie „sojuszem tronu i ołtarza”. Nie trzeba chyba tłumaczyć, o co chodzi. Problem ten, zdawałoby się, mamy dość dobrze przerobiony w europejskiej XX-wiecznej historii (rządy Salazara czy generała Franco), a przed niedobrymi skutkami dla Kościoła aliansu z autorytarną władzą polityczną przestrzegają nie tylko wybitni katoliccy publicyści, ale też co mądrzejsi nasi biskupi.

Cóż, ogólnie biorąc, trzeba się zgodzić z tą konstatacją. Jej wymownym potwierdzeniem są wprawiające w zażenowanie wizerunki polityków rządzącej partii, o których religijności niewiele wiemy, kołyszących się w rytm pobożnych i ckliwych pieśni na rocznicach Radia Maryja czy obok ołtarza na szczycie wałów jasnogórskich.

Kiedy jednak przejść do szczegółów, choćby do kwestii nauczania religii w szkole, to rzecz się już komplikuje. Jedna z przepytywanych przez ks. Sowę osób, żona niezależnego polityka Pawła Kowala – która po latach mało ekscytującej pracy w urzędzie podjęła się roli katechetki w parafii Opatrzności Bożej w miasteczku Wilanów i ma tam, o dziwo, dobre doświadczenia – trafnie zauważa: „Problem trzeba widzieć w szerszym kontekście”. W tym wypadku wiele zależy, w sensie pozytywnym, od osobowości i przygotowania katechety, ale istotne znaczenie mają tu przede wszystkim zmiany kulturowe (wpływ nowych środków komunikowania się, uzależnienie od internetu itp.).

Ze strony Kościoła niewątpliwie potrzebne jest dogłębne przeanalizowanie problemu, stworzenie dalekosiężnego projektu, co wiąże się z organizacją odpowiedniego doboru i kształcenia katechetów, formacją duszpasterzy, stylem głoszenia Ewangelii. Samo postulowane przez wielu przeniesienie nauczania religii do salek katechetycznych, a tym samym odcięcie Kościoła od dofinansowania, jakim są etaty nauczycielskie dla księży, nie rozwiąże problemu, choć może na Kościele wymusić śmielsze działanie. Dziś bowiem biskupi bronią się przed jakąkolwiek zmianą i zadowalają się powtarzaniem pobożnego zaklęcia, że „trzeba się więcej modlić”. 

Do takiego „szerszego kontekstu”, jeśli chodzi o model religijności Polaków, sięga z kolei ks. Andrzej Kobyliński w świetnej rozmowie pt. „Odliczanie przed wybuchem”. Analizuje on mianowicie zjawisko pentekostalizacji, czyli uzielonoświątkowienia polskiego Kościoła. Chodzi o popularność tak zwanych mszy uzdrowieniowych, o masowe imprezy w rodzaju spotkań na Stadionie Narodowym z afrykańskim uzdrowicielem Bashoborą, omdlenia w Duchu Świętym, egzorcyzmy i tym podobne niezwykłości. Kilku biskupów w tego typu działaniach widzi wręcz formę „nowej ewangelizacji”, a konkretnie – szansę przyciągnięcia znowu tłumów do kościoła. Jednych takie formy przeżywania wiary przyciągają, innych odstraszają. Trend jest skądinąd ogólnoświatowy, przyszedł do nas z Ameryki, i niewątpliwie wart jest zgłębienia jako osobliwe zjawisko kulturowe. Ale czy pentekostalizacja ma być odpowiedzią Kościoła w Polsce na „śmierć Boga” w kulturze Zachodu?

Zdecydowanie najciekawszym rozdziałem całej książki jest dla mnie rozmowa z prof. Zbigniewem Mikołejką, opublikowana pod zaczepnym tytułem „Religia za mgłą”. Wybitny religioznawca analizuje fenomen tzw. religii smoleńskiej, która powstała zaraz po śmierci prezydenta Lecha Kaczyńskiego w tragicznej katastrofie lotniczej w kwietniu 2010 roku, i po królewskim pochówku pary prezydenckiej na Wawelu. Ta para-religia – wbrew faktom – głosi tezę, że doszło wtedy do zamachu, a realizuje się w formie kościelno-partyjnego rytuału odprawianego co miesiąc, już od ponad trzynastu lat (!), w katedrze warszawskiej, gdzie w mszy niby-pogrzebowej, z asystą wojskową, nabożnie uczestniczą ubrani na czarno najwyżsi przedstawiciele władz państwowych.

Nie łudźmy się, że same zmiany polityczne – które nastąpią nieuchronnie, prędzej czy później – uzdrowią Kościół i polską religijność. I że szybko uleczą uszkodzoną demokrację, a także głębokie pęknięcia i podziały w narodzie

Cezary Gawryś

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Jeden z moich przyjaciół, dobrze zorientowany w kościelnej tradycji, twierdzi, że ta para-religia smoleńska z punktu widzenia katolickiej ortodoksji jest po prostu herezją. Nie przeszkadza to wcale sporej części katolickiego społeczeństwa podzielać tę religijno-martyrologiczną wizję rzeczywistości i… popierać w kolejnych wyborach rządzącą od ośmiu lat partię Jarosława Kaczyńskiego, który na oczach kamer państwowej telewizji przyjmuje co miesiąc nabożnie komunię świętą (czyż nie tak samo czynili gen. Francisco Franco i gen. Augusto Pinochet?). 

– To wszystko kiedyś się wypali – trzeźwo zauważa pod koniec fascynującej rozmowy ks. Sowa – bo taki jest los religii opartych na fałszu, ale zostaną ludzie, którzy w mit smoleński wierzą. I stawia kluczowe pytanie: co można im zaproponować? Pada bardzo ciekawa odpowiedź, którą pozwalam sobie przytoczyć w całości, żeby nie zostać posądzonym o jakąś manipulację.

– Trzeba stworzyć nową wersję mitu – mówi agnostyk i trzeźwy realista, prof. Zbigniew Mikołejko – nową polską opowieść: bo kiedy jedni odwołują się do tej mesjanistycznej wizji ofiary złożonej dla sprawy, druga strona za mocno akcentuje uniwersalizm i absolutną wolność wyboru. Na dodatek ta strona liberalna, bardziej „europejska” w swoich poglądach, nie chce widzieć i nie widzi tego zakorzenienia reszty Polski w ich małych, lokalnych i tradycyjnych wspólnotach przywiązanych do wartości religijnych i niezmiennej niemal obyczajowości. Ten nowy mit polski musi połączyć oczekiwania i środowisk postępowych, i tych tradycyjnych, patriotyzm z europejskością. Musi nas na nowo zlepić. I to jest najpoważniejszy problem, który zdecyduje, jakie będziemy mieli społeczeństwo i państwo. Na razie mamy chocholi taniec i zgubiony złoty róg. Jak mówi Czepiec do Dziennikarza w „Weselu”: „A, jak myślę, ze panowie duza by juz mogli mieć, ino oni nie chcom chcieć”.

Katoliccy publicyści mają tendencję wyrażać żal pod adresem polskich biskupów o brak odważnego działania w imię Ewangelii i uleganie syrenim śpiewom partii rządzącej. Tymczasem Zbigniew Mikołejko, znawca problematyki religijnej i historii Kościoła, w przytoczonym powyżej cytacie rzuca wyzwanie nam wszystkim – publicystom, myślicielom, twórcom kultury, tak świeckim, jak i duchownym. Przed nami wielka praca: „Nie-przepalony jeszcze glob sumieniem” – jak pisał Norwid.

Niezależnie od tego, jaki będzie wynik zbliżających się październikowych wyborów parlamentarnych, stoimy u progu politycznego przełomu. Nie łudźmy się jednak, że same zmiany polityczne – które nastąpią nieuchronnie, prędzej czy później – uzdrowią Kościół i polską religijność. I że szybko uleczą uszkodzoną demokrację, a także głębokie pęknięcia i podziały w narodzie, jego „zranione sumienie” – żeby zacytować głos Jana Pawła II z roku 1995. Wszystko to bowiem dokonywać się będzie w dalszym ciągu w szerokim kontekście wojny kultur.

Najgorsze, co moglibyśmy uczynić, to opowiedzieć się po jednej stronie, zamknąć się w „oblężonej twierdzy”, w jakichś okopach Świętej Trójcy. W każdym razie, jeśli o mnie chodzi, w wojnie kultur jestem pacyfistą. Taka postawa wynika wprost z mego chrześcijaństwa. Chrześcijanin, owszem, bywa gotów oddać życie (jak pastor Dietrich Bonhoeffer) w walce o wolność i godność człowieka, o prawdę i sprawiedliwość, ale nigdy nie powinien iść na wojnę ze złym światem, który uosabiają jacyś „oni”, inaczej myślący.

Książka „Niewierni wierni” stawia dobre pytania, ale pewnych wątków zaledwie dotyka. Nie daje odpowiedzi, bo ich na razie po prostu nie znamy. 

Przeczytaj też: W wyścigu na ksenofobię możemy tylko wszyscy przegrać