Kościół to nie muzeum. Franciszek o Tradycji

Podejście papieża pozwala uniknąć dwóch skrajności: fundamentalizmu doktrynalnego, który chce czytać teksty Magisterium Kościoła, jakby nie było historii, kultury i kontekstów, oraz fundamentalizmu teraźniejszości, który chce rozstrzygać współczesne dylematy, jakby nie było historii.

Dla tożsamości Kościoła katolickiego istotna jest Tradycja, często utożsamiana z Magisterium Kościoła. Jako synonim tych dwóch pojęć zwykle bywa używane słowo „doktryna”. Na Magisterium (doktrynę) składają się orzeczenia dogmatyczne ogłaszane przez Kościół w ciągu dwóch tysięcy lat. Napięcia i spory w Kościele katolickim są opisywane w odniesieniu do doktryny uznawanej za twardy punkt oparcia. A zatem tendencje liberalne albo postępowe są przeciwstawiane rygorystycznym i konserwatywnym. Te drugie utożsamiane są z wiernym trzymaniem się doktryny, a pierwsze – ze swobodniejszym podejściem do niej.

Papież Franciszek też bywa lokowany wewnątrz tych przeciwstawień. Zwłaszcza jego przeciwnicy w sporach wewnątrzkościelnych oskarżają go o sprzeniewierzanie się doktrynie. Z drugiej strony zwolennicy reform w Kościele bywają zdumieni i rozczarowani jego przywiązaniem do Tradycji. Dlatego wydaje się ważne opisanie, jak papież rozumie Tradycję Kościoła.

Misja Kościoła jest inna niż misja muzeum. Muzeum pieczołowicie przechowuje zabytki przeszłości. Kościół żyje dzisiaj

Ks. Jan Słomka

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Tradycja jako pamięć

Najważniejsze w tym przedstawieniu papieskiego rozumienia Tradycji wydaje się słowo „pamięć”. Pamięć zajmuje istotne miejsce w całej teologii Franciszka. Jednak aby sensownie o tym pisać, najpierw trzeba wyrwać się z okowów pewnej metafory, która zdominowała nasze myślenie o pamięci. Chodzi o metaforę twardego dysku.

Otóż pamięć ludzka nie jest niedoskonałym twardym dyskiem. Ma ona zupełnie inną wewnętrzną strukturę. Wierność pamięci nie jest precyzją zapisu informacji. Zarówno zapominanie, jak i pamiętanie w istocie współtworzą to, co nazywamy pamięcią. Przepracowywanie, przetwarzanie treści są zatem samym życiem pamięci, a nie jej niedoskonałością.

Zapamiętana przeszłość żyje na swój sposób, w swojej czasowości, będąc zarazem przechowaniem przeszłości i żywą, teraźniejszą jej obecnością. Nawet teksty nauczone „na pamięć”, gdy są recytowane, za każdym razem brzmią inaczej. A myśli, idee żyją w pamięci, tzn. rozwijają się, dzięki czemu możliwe staje się odkrywanie coraz to nowych treści w nich zawartych. Owe myśli i idee dojrzewają, ale też zanikają. W tej samej pamięci żyją również zapachy i inne wrażenia zmysłowe. Nic dziwnego, że pamięć uznawana jest za niezbędną podstawę tożsamości.

O pamięci pisali najwięksi: Platon, Arystoteles, Augustyn. W końcu dwudziestego w wieku swoje monumentalne dzieło „Pamięć, historia, zapomnienie” wydał Paul Ricoeur. W tym dziele przepracował nowożytne pojęcie „pamięci zbiorowej”. Franciszek zna te dzieła, a w każdym razie zna myśli o pamięci w nich zawarte.

Pamięć zbiorowa Kościoła

Treści doktrynalne na pewno współtworzą pamięć Kościoła, ale dla Franciszka są tylko częścią niepodzielnej pamięci – Tradycji. Są istotne, ale serce Tradycji – tego, co się przekazuje w Kościele – znajduje się poza tymi treściami. Do serca Tradycji – żywej pamięci Kościoła – należy liturgia.

W Lumen fidei Franciszek pisze: „Do przekazania treści czysto doktrynalnej, pewnej idei, być może wystarczyłaby książka albo powtarzanie ustnego przesłania. Lecz tym, co przekazuje się w Kościele, tym, co przekazuje się w jego żywej Tradycji, jest nowe światło, rodzące się ze spotkania z Bogiem żywym, światło, które sięga centrum osoby, jej serca, angażując jej umysł, jej wolę oraz jej życie uczuciowe, otwierając ją na żywe relacje w komunii z Bogiem i innymi ludźmi” (LF 40).

Kościół jest wspólnotą, społecznością, a Tradycja to pamięć zbiorowa Kościoła. Jednak analogia do pamięci zbiorowej tworzącej np. tożsamość narodu wydaje się tu niepełna. Albowiem wewnętrzna struktura Kościoła wygląda z pewnością inaczej niż struktura narodu. Korzeniem wspólnoty Kościoła, „jedynego podmiotu pamięci” (LF 38), jest wiara w Boga objawionego w Jezusie, a nie więzy krwi, języka, kultury, historii.

Sądzę, że najlepiej ujmuje Franciszkową koncepcję Tradycji jako pamięci Kościoła słowo „anamneza” albo „pamiątka”. Tego słowa użył Łukasz, zapisując polecenie Jezusa „To czyńcie na moją pamiątkę” (Łk 22,19). Użył go też dwukrotnie Paweł, pisząc o Ostatniej Wieczerzy (1 Kor, 11,24–25). To wyrażenie i pokrewne mu słowa często pojawiają się w greckim tłumaczeniu Starego Testamentu, co nie dziwi, bo pamięć jest fundamentem więzi ludu wybranego z Bogiem: Izrael jest wzywany do pamięci o Bogu, czyli o jego dziełach, obietnicach i przykazaniach. Tego samego słowa użył Platon i koncepcja anamnezy jako podstawy sokratejskiej majeutyki (wspólnego docierania do prawdy) jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych koncepcji platońskich.

A zatem nakaz Jezusa – zapisany przez Łukasza i Pawła jako wezwanie do anamnezy – łączy w sobie tradycję biblijną i grecką, starotestamentalne wezwanie do pamięci o Bogu oraz głębszą od zwykłych wspomnień o wydarzeniach, sięgającą poza historię pamięć, o jakiej pisał Platon. Dopiero zestawienie treści biblijnych, słów Jezusa zapisanych w Nowym Testamencie, ich interpretacji przez Ojców Kościoła oraz greckiej myśli Platona oddaje bogactwo i żywość pamięci – anamnezy. I wtedy też można mówić o Tradycji Kościoła jako o anamnezie.

Kościół to nie muzeum

Tak właśnie widzi to Franciszek: dla niego doktryna jest tylko cząstką Tradycji, anamnezy. Takie umiejscowienie doktryny, jej wpisanie w większą całość, poddanie jej światłu, które nie mieści się w słowach ani w ideach sprawia, że Franciszek wymyka się ze starcia dwóch fundamentalizmów.

Pierwszy z nich to fundamentalizm doktrynalny, który chce czytać teksty Magisterium Kościoła, jakby nie było historii, kultury, kontekstów; a przede wszystkim jakby w samej literze doktryny zawarta była Prawda. Drugi to fundamentalizm teraźniejszości, który chce rozstrzygać współczesne dylematy, jakby nie było historii albo jakby historia była tylko serią omyłek – błędów, które trzeba porzucić i o nich zapomnieć. Tymczasem Franciszek podkreśla, że przecież to „Magisterium zapewnia kontakt z pierwotnym źródłem, daje więc pewność, że czerpie się ze Słowa Chrystusa w jego pełni.”

Kościół żyje dzisiaj, w chwili obecnej, w teraźniejszości. Franciszek raz po raz przypomina, że Kościół to nie muzeum pieczołowicie przechowujące zabytki przeszłości. Misja Kościoła jest inna niż misja muzeum. Kościół dzisiaj wciąż czyta Pismo, słucha słów Jezusa i na nowo od Jezusa uczy się, jak żyć Ewangelią i ją głosić. Dzisiaj też sprawuje liturgię. A Tradycja jest niczym innym jak tożsamością Kościoła w czasie: pamięcią, dzięki której zachowuje on żywą więź z Jezusem, pamięta Jego życie, śmierć, zmartwychwstanie.

Dzięki Tradycji możemy jako Kościół szukać rozwiązań naszych dzisiejszych dylematów. Taka droga wydaje się trudniejsza, bardziej mozolna od wsłuchiwania się wyłącznie w teraźniejszość. Jednak Franciszek jest przekonany, że gdybyśmy zrezygnowali w Kościele z naszej Tradycji, stracilibyśmy tożsamość, czyli zdolność do wiarygodnego głoszenia Ewangelii. W swoich reakcjach na niemiecką Drogę synodalną Franciszek kieruje się właśnie takim anamnetycznym rozumieniem Tradycji.

Żywa pamięć, a nie inscenizacja rekonstrukcyjna

Owo rozumienie Tradycji skłania też Franciszka do stanowczej reakcji na pewien typ mentalności w Kościele, za którą to reakcję piętnują go z kolei tradycjonaliści. Chodzi oczywiście o liturgię. Żywa pamięć współtworzy tożsamość: nie jest wracaniem do przeszłości, nostalgicznym wspominaniem, ale samym życiem; jest teraźniejszością. Wobec tego liturgia Kościoła – niejako esencja jego anamnetycznej pamięci – to liturgia sprawowana dzisiaj, według aktualnie obowiązujących ksiąg liturgicznych. To życie Kościoła, a nie inscenizacja rekonstrukcyjna.

Stanowczość Franciszka w tej kwestii ukazuje, jaką wagę przykłada on do liturgii jako życia i tożsamości Kościoła. Manifestacyjne odrzucanie dzisiejszej liturgii to odrzucanie drogi, jaką Kościół wytyczył na II Soborze Watykańskim. W ten sposób odrzucenie to staje się niekiedy deklaracją realnej schizmy, a teologiczny fundament tej postawy stanowi rozumienie Tradycji jako niezmiennego trwania w pewnym punkcie przeszłości, czyli swoista odmiana fundamentalizmu doktrynalnego.

Przy czym trzeba wyraźnie tu jeszcze zaznaczyć, że we Franciszkowym dokumencie Traditionis custodes znaleźć można wyraz szacunku dla katolików, dla których udział w Mszy trydenckiej stanowi żywą potrzebę religijną, ich własny sposób udziału w liturgii. Papież natomiast bardziej jednoznacznie poddaje celebracje w starym rycie władzy biskupiej i papieskiej – właśnie dlatego, aby nie stawały się one manifestacjami sprzeciwu wobec soboru i zarodkami rozrywania jedności kościelnej. Anamneza Tradycji nie może skutkować podziałem w Kościele.

Przeczytaj także: Franciszek za Mahlerem: Tradycja jest gwarancją przyszłości, a nie stróżem popiołów