Pobożny banał. Kazanie z chatbota

„Kazanie na Zmartwychwstanie” wygenerowane przez sztuczną inteligencję to świetny przykład tego, jak kazań nie należy pisać: niby jest poprawne, a przecież nic niewnoszące.

Trwa testowanie sztucznej inteligencji (AI). Ludzie zlecają chatbotom pisanie artykułów naukowych, wypracowań domowych czy innych tekstów, by sprawdzić, czy są lepsze od tych pisanych przez inteligencję naturalną, czyli przez ludzi.

W ostatnich dniach pojawiło się w mediach społecznościowych kilka przykładów kazań z chatbota. Mnie zaintrygowało jedno z nich. Karolina Skowrońska poprosiła o napisanie kazania na Zmartwychwstanie. Miało ono zawierać „przykład z życia, nawiązania do Jana Pawła II oraz do wartości patriotycznych”. To „kazanie” stanowi świetny przykład tego, jak kazań nie należy pisać.

Ludzie wybaczą kaznodziei nieporadność, jeśli tylko usłyszą ukrytą za nią wiarę. Nie wybaczą mu jednak pobożnego banału

Ks. Andrzej Draguła

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Przy pierwszej, pobieżnej lekturze kazanie może się wydawać całkiem poprawne, zarówno konstrukcyjnie, jak i treściowo. Jest wstęp i zakończenie, jest rozwinięcie tematu Zmartwychwstania, jest wykorzystany cytat ze św. Jana Pawła II. Jest coś o wierze, o miłości bliźniego, a także o duchowych korzeniach narodu. Ale nic, co by mogło poruszyć.

Rozpaczliwe „niechaj”

Moi studenci dobrze wiedzą, że takie kazanie odrzuciłbym już po przeczytaniu pierwszego akapitu. Początek kazania „Dziś przypada dla nas wielkie święto – Zmartwychwstanie Pana Jezusa” jest chyba najgorszym z możliwych.

Jest to tzw. wstęp z okoliczności (ex circumstantiis). Zawsze mówię studentom, że można go zastosować tylko i wyłącznie wtedy, gdy jest uzasadniony konstrukcją, na przykład poprzez zbudowanie jakieś opozycji, albo gdy stanowi on punkt wyjścia do sformułowania problemu. Jeśli nie, to już na wstępie nudzi, rozczarowuje, zapowiada banał: „będzie truł”.

Wszyscy słuchacze wiedzą, jakie święto dzisiaj przypada, bo przecież ze względu na nie przyszli do kościoła. Szkoda czasu na oczywistości. Cały pierwszy akapit jest pełen takich oczywistych, nic niewnoszących zdań. Do wykreślenia.

Zakończenie okazuje się nie lepsze. Trzy razy pojawia się – jak ja to nazywam – „rozpaczliwe” niech/niechaj: „niech nasze serca wypełnią miłość i nadzieja”, „niech ta radość Zmartwychwstania towarzyszy nam przez cały rok i niech będzie nam przewodnikiem”. Modalność użycia partykuły „niechaj” jest niejasna. Nie wiemy, czy kaznodzieja nam życzy, napomina nas czy rozpaczliwie błaga.

Jedno jest pewne: gdyby autor był człowiekiem, trzeba by powiedzieć, że nie ma żadnego pomysłu na sensowną konkluzję, która zostawiłaby słuchacza z jakąś myślą, „obrokiem duchowym”, oryginalnym przesłaniem. Gdy kaznodzieja nie wie, jak zakończyć, zawsze może powiedzieć: „niech nam towarzyszy radość Zmartwychwstania/Bożego Narodzenia/Zesłania Ducha Świętego” itd. No, niech nam towarzyszy!

Dowód z Jana Pawła II

Całe rozwinięcie to okrągłe zdania – oczywiście nie w sensie gramatycznym, bo w tym sensie są one nader chropowate (co wynika z technologicznej niedoskonałości programu). Są okrągłe w sensie przenośnym – tak oczywiste, że ocierają się o banał: „Jezus jest wzorem naszego życia i naszej wiary”; „Dzięki Chrystusowi mamy pewność, że nasze życie jest wieczne” itd.

Takich zdań można „wyprodukować” całe tomy. Myślę, że generator algorytmów ma ich jeszcze wiele w zapasie, by wystarczyło na niejedno kazanie o Zmartwychwstaniu, zresztą nie tylko o Zmartwychwstaniu, bo wiele z tych zdań czy ich fragmentów – z niewielką modyfikacją – można wykorzystać przy innej okazji. Zawsze przecież można powiedzieć, że należy się kierować miłością: czy to Wielkanoc czy Boże Narodzenie.

Rozwinięcie wątków Marii Magdaleny czy Jana Pawła II jest wykonane na takim stopniu ogólności, że trudno doszukać się w nich jakiejś siły argumentacyjnej. Zresztą „dowód z Jana Pawła II” jest tego rodzaju, że można go wykorzystać zawsze, tym bardziej, że jest o krzyżu, a nie o Zmartwychwstaniu.

Ciekawe, że w przypadku obu przywoływanych postaci powiązane z nimi postulaty wyrażone są czasownikami „powinniśmy” („powinniśmy się kierować miłością”) i „muszą” („Polacy muszą”). Bardzo dużo jest w tym kazaniu perswazji bezpośredniej, co – niestety – u „prawdziwego” kaznodziei zdradza najczęściej słabość struktury argumentacyjnej w kazaniu, a u słuchaczy generuje opór. Nie lubimy przecież, gdy nas się do czegokolwiek przymusza, a już na pewno do miłości.

Wiara sztucznej inteligencji?

Na ostatnim interdyscyplinarnym seminarium doktoranckim, które cyklicznie organizujemy w Instytucie Nauk Teologicznych w Szczecinie, gościem był ks. dr Henryk Paprocki, teolog prawosławny, który mówił o relacji między teologią a naukami ścisłymi. W trakcie dyskusji ktoś go zapytał, czy według niego możliwe byłoby przekroczenie przez sztuczną inteligencję progu wiary. Oczywiście, trudno jedno „kazanie” wygenerowane przez AI uznać za przekonujący dowód, ale jest ono raczej przesłanką przeciwko tej tezie niż argumentem za możliwością przekroczenia progu wiary – jeśli w ogóle wziąć to pytanie na poważnie.

W analizowanym tekście nie ma niczego, co zdradzałoby jakąkolwiek indywidualność czy kreatywność jego autora. Program „musiał” wygenerować takie, a nie inne kazanie, ponieważ tak wynikało z algorytmów i danych, które były do jego dyspozycji. Na „wyjściu” otrzymujemy to, co było na „wejściu”, tyle tylko, że przetworzone. Posiadane przez niego „puzzle” złożyły się na taki, a nie inny „obrazek”. To oczywiste.

W tym tekście nie ma też żadnego indywidualnego odniesienia, żadnego elementu świadectwa. Gdyby jednak nawet się pojawił, byłby jedynie efektem statystycznym, wynikającym z oprogramowania, które – analizując inne znane teksty – „uznałoby”, że jest to element konieczny tekstu homiletycznego.

Zdanie, które ratuje kazanie

Wygenerowany tekst jest świetnym przykładem tego, jak kazań nie pisać: niby poprawne, a przecież nic niewnoszące. Wieloletnie już nauczanie homiletyki prowadzi mnie do (oczywistego skądinąd) wniosku, że nie każdy kaznodzieja będzie mówcą zdolnym intrygująco zbudować swoją mowę, porwać słuchaczy od początku i utrzymywać ich zainteresowanie do końca. Nie każdy też będzie miał taką kompetencję językową, aby użyć oryginalnego konceptu, który zachwyci swoją nieoczywistością.

Każdy jednak może powiedzieć kilka mniej lub bardziej składnych zdań o swojej wierze, o fascynacji Bogiem, o swoim doświadczeniu wiary, o osobistej lekturze tekstu biblijnego. To, czego szukam w kazaniu, to indywidualne znamię kaznodziei. Ono musi być świadectwem osobistego poszukiwania.

Kiedy słucham kazań, nie jestem maksymalistą. Czasami w kazaniu jest jedno zdanie, które ratuje całość. I ono mi wystarcza. Pod warunkiem, że jest szczere, że kaznodzieja się odkrywa, że ujawnia własne zmaganie z Bogiem. I wtedy się mu wierzy.

Właśnie tego elementu nie ma w tekście wytworzonym przez AI. To sztuczny wytwór maszyny liczącej. I dlatego nie jest ono kazaniem.

Boję się tylko jednego: że któryś z kaznodziejów – mający świadomość, że nie jest najlepszym mówcą – da się skusić sztucznej inteligencji. I pójdzie z takim „produktem” na ambonę, bo mu się wyda, że to, co „wypluł” komputer, jest bardziej składne niż jego nieporadnych kilka zdań.

Niechaj tego nie robi (że użyję krytykowanej wyżej konstrukcji)! Ludzie wybaczą kaznodziei nieporadność, jeśli tylko usłyszą ukrytą za nią wiarę. Nie wybaczą mu jednak pobożnego banału na poziomie godnym chatbota.

Przeczytaj także: Postprawda i post-Kościół