Tamten wieczór w Getsemani

W ogrodzie przy górze Oliwnej Piotr, Jakub i Jan pamiętali, co im się przytrafiło z Jezusem na górze Przemienienia. Wyobrażam sobie, że mogli spodziewać się czegoś podobnego i w Getsemani.

Zdarza mi się czasem, że pamięć znienacka przywołuje mi tamten wieczór w Getsemani. Dzieje się tak szczególnie wtedy, gdy doświadczam nieokreślonego lęku. Najczęściej jestem wówczas sam i nie bardzo potrafię powiedzieć o tym komukolwiek. Śmierć, skończoność, przygodność, cierpienie, trwoga to motywy, jakie bez ustanku kłębią się wówczas w mojej głowie. Emocje i świadomość zdają się apatycznie nieme, ich zamknięcie w okrutnej konsekwencji „bycia ku śmierci” postępuje z chwili na chwilę.

I nie przynosi żadnej szczególnej ulgi świadomość, że ponoć w takim właśnie stanie – jeśli wierzyć intuicjom plejady mędrców od Platona po Heideggera – człowiek jako „byt refleksyjny” okazuje się najbardziej autentyczny w swoim człowieczeństwie. Być może istotnie uwalnia się od przyziemności nieustannego szukania „tego, co w dole”, otwierając się na sens nie do odkrycia w codziennej gonitwie za gromadzeniem dóbr i spełnianiem wszelakich innych pożądań.

Powstanie z martwych nie ma sensu bez uprzedniego wejścia w śmierć

Sebastian Duda

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Filozofowie utrzymują, że spokojne myśli o śmierci najbardziej skłaniają do miłowania mądrości. A jednak gdy przypomina mi się tamta noc w Getsemani, rzadko jestem posłuszny ich radom. Mam raczej ochotę zwinąć się w kabłąk i zachować w taki sposób, jak tamci uczniowie, którzy byli z Jezusem u początku tamtej nocy. Oni przecież, choć bardzo go kochali, nie byli w stanie wytrwać z Nim we współczującej obecności.

Czy dlatego, że mówił im o modlitwie, smutku i śmierci? Pytam, a pamięć natychmiast przywołuje konkretne przypomnienie: „A kiedy przyszli do ogrodu zwanego Getsemani, rzekł Jezus do swoich uczniów: «Usiądźcie tutaj, Ja tymczasem będę się modlił». Wziął ze sobą Piotra, Jakuba i Jana i począł drżeć, i odczuwać trwogę. I rzekł do nich: «Smutna jest moja dusza aż do śmierci; zostańcie tu i czuwajcie!» (Mk 14,32-34).

Byli z Nim na innej górze

Wspominam te zdania i jednocześnie trudno mi też zapomnieć, że ci trzej uczniowie byli szczególnymi uczestnikami tajemnicy. Niedługo przed przybyciem do Jerozolimy doświadczyli przecież czegoś niezrozumiałego i niesamowitego.

Czytamy o tym doświadczeniu w Ewangelii Markowej: „Jezus wziął z sobą Piotra, Jakuba i Jana i zaprowadził ich samych osobno na górę wysoką. Tam przemienił się wobec nich. Jego odzienie stało się lśniąco białe tak, jak żaden folusznik na ziemi wybielić nie zdoła. I ukazał się im Eliasz z Mojżeszem, którzy rozmawiali z Jezusem” (Mk 9,2-4).

Jestem przekonany, że tamtego wieczora w Jerozolimie w ogrodzie przy górze Oliwnej, gdy Jezus mówił im o „smutnej duszy aż do śmierci”, pamiętali, co im się przytrafiło wcześniej na „wysokiej górze” Przemienienia. Wyobrażam sobie, że mogli spodziewać czegoś podobnego i w Getsemani. Drżenia ciała swojego Mistrza (nawet jeśli dostrzegli w nim oznakę zdenerwowania) nie musieli koniecznie odbierać jako lękliwej trwogi. Wspomnienie niezwykłości Przemienienia Jezusa sprawiało raczej, że i w Getsemani spodziewali się czegoś podobnego. Szata Nauczyciela znów mogła stać się lśniąco biała, a niedostępna boskość przybliżyć na wyciągnięcie ręki.

I co z tego, że właśnie rzekł do nich: „Smutna jest dusza moja aż do śmierci”? Przecież, gdy przed ilomaś dniami schodzili z góry Przemienienia, „przykazał im, aby nikomu nie rozpowiadali o tym, co widzieli, zanim Syn Człowieczy nie powstanie z martwych. Zachowali to polecenie, rozprawiając tylko między sobą, co znaczy «powstać z martwych»” (Mk 9,9-10).

Czy wyobrażali w jakikolwiek sposób śmierć Jezusa po tak mocno doświadczonym w jego postaci lśnieniu boskości? Czy może raczej myśleli, że tak czy owak ożyją wraz z nim po śmierci, skoro tak wspaniale objawiona im została Jego moc pochodząca z innego świata? A czymże w ogóle jest śmierć?

Domyślali się, że w ich myśleniu i życiu nie ma dostatecznej wiary. Takiej wiary, którą On otrzymał i przyjął, a której im nieustannie brakowało. Czy nie dlatego właśnie, jak okazało się po zejściu z góry Przemienienia, żaden z Jego uczniów nie był w stanie uzdrowić chorego na niemotę od urodzenia chłopca (a raczej, by ściśle użyć powszechnych w Palestynie I w. określeń, uwolnić od przebywającego w dziecku ducha niemego)? Tę niemożność towarzyszy Jezusa, dosadnie skontrastowaną ze wspaniałą boskością przemienionego Nazarejczyka, przejmująco przedstawił Rafael na dwóch planach swojego ostatniego dzieła (tj. na górze i dole obrazu, który dziś przyciąga wciąż tłumy do Pinakoteki Watykańskiej).

Uzdrowicielska moc, którą chcieli nazywać „wiarą”

Czytamy w Ewangelii Markowej, że na widok Jezusa, który zszedł wraz Piotrem, Jakubem i Janem z góry Przemienienia, „duch zaraz począł szarpać chłopca, tak że upadł na ziemię i tarzał się z pianą na ustach. Jezus zapytał ojca: «Od jak dawna to mu się zdarza?». Ten zaś odrzekł: «Od dzieciństwa. I często wrzucał go nawet w ogień i w wodę, żeby go zgubić. Lecz jeśli możesz co, zlituj się nad nami i pomóż nam!». Jezus mu odrzekł: «Jeśli możesz? Wszystko możliwe jest dla tego, kto wierzy». Natychmiast ojciec chłopca zawołał: «Wierzę, zaradź memu niedowiarstwu!» A Jezus widząc, że tłum się zbiega, rozkazał surowo duchowi nieczystemu: «Duchu niemy i głuchy, rozkazuję ci, wyjdź z niego i nie wchodź więcej w niego!». A on krzyknął i wyszedł wśród gwałtownych wstrząsów. Chłopiec zaś pozostawał jak martwy, tak że wielu mówiło: «On umarł». Lecz Jezus ujął go za rękę i podniósł, a on wstał” (Mk 9,2-27). 

Może tak właśnie rozumieli „powstanie z martwych” Piotr, Jakub i Jan, gdy tamtej nocy Jezus zaprowadził ich do ogrodu Getsemani? Wciąż brakowało im efektownej, uzdrowicielskiej mocy, którą chcieli nazywać „wiarą” (a nawet nie przypuszczali, że wiara głoszona przez Jezusa była całkowicie czymś innym).

Niemniej On ciągle im i innym zarzucał niedowiarstwo. Nie mogli uwalniać od złych duchów ani z martwych podnosić nikogo. Wyczekiwali zatem na decydujący moment: kairos ostatecznego spełnienia, czyli – prawdopodobnie – powszechnego zmartwychwstania wybranych, w którym rozbłysłaby radość na zgliszczach dawnego, umarłego świata. Myśleli pewnie, że dlatego im właśnie powiedział: „smutna jest moja dusza aż do śmierci”.

Nie chcieli tedy przyjąć, by mogła to być Jego własna śmierć. Bliższa im zapewne była myśl, że we wspomnianej przez Mistrza „śmierci” chodziło o unicestwienie wszystkiego, co przeszkadzało w ujawnieniu się „mocy” nazywanej przez nich „wiarą”. Taki kairos budził w nich lęk – szczególnie chyba od chwili, gdy ujrzeli Go przemienionego i rozprawiającego z Mojżeszem oraz Eliaszem.

O tym ich lęku po zejściu z góry Przemienienia i uzdrowieniu niemego od urodzenia chłopca również czytamy w Ewangelii Marka: „A kiedy byli w drodze, zdążając do Jerozolimy, Jezus wyprzedzał ich, tak że się dziwili; ci zaś, którzy szli za Nim, byli strwożeni (gr. ephobounto). Wziął znowu Dwunastu i zaczął mówić im o tym, co miało Go spotkać” (Mk 10,32).

Zwycięzca, ale bez kosmicznego triumfu

To chyba sugestia, że uczniowie Jezusa spodziewali się, iż sprowadził ich pod Syjon nie tyle na obchód Paschy przy jerozolimskiej Świątyni, ile na rychły początek kataklizmu, który miał „przywrócić królestwo Izraela” w uzdrowicielskiej „mocy”, przed jaką ukorzyć by się musieli Rzymianie i wszyscy inni „władcy tego świata”.

Ale dopiero tamtej nocy w Getsemani okazało się, że przed lękiem (phobos) wobec przynoszącego zagładę kairosu najłatwiej uciekać w sen, który zdaje się niemym i bezpiecznym wyczekiwaniem pośród zagubienia i niepewności. Czy można wtedy wykrzesywać w sobie przekonanie, że Bóg zwycięzca naprawdę jest blisko? I czym miałaby być naprawdę taka Boża bliskość?

Wiemy, że Piotr, Jakub i Jan wtedy w ogrodzie przy górze Oliwnej odwrócili wzrok od niego i nie chcieli Go słyszeć. On przecież, jak czytamy, „odszedłszy nieco dalej, upadł na ziemię i modlił się, żeby – jeśli to możliwe – ominęła Go ta godzina. I mówił: «Abba Ojcze, dla Ciebie wszystko jest możliwe, zabierz ten kielich ode Mnie! Lecz nie to, co Ja chcę, ale to, co Ty [niech się stanie]!»” (Mk 14,32-36).

Czy uczniowie nosili na sobie szaty, w które ubrał ich w swoim „Przemienieniu Pańskim” Rafael? Nie przypadkiem bowiem Piotr występuje na tym obrazie w niebieskiej tunice, a nogi przykrywa mu żółty płaszcz. Kolor niebieski miał oznaczać wiarę, a żółty był przywołaniem zdrady. Zieleń Jakubowego płaszcza to z kolei symbol nadziei, a czerwień Janowego stroju oznacza miłość ucznia, którego Jezus szczególnie ukochał.

Jednak w tamtą noc w Getsemani, w opuszczeniu modlącego się o odczynienie samotności, cierpienia i śmierci Jezusa, nie mogła objawić się uczniom już żadna z trzech cnót teologalnych. Został jedynie lęk, ale nie był tostrach przed kairosem ostatecznego zwycięstwa po zagładzie w powszechnym zmartwychwstaniu, tylko prawdziwy phobos przed Bogiem z niewiadomych powodów skazującym człowieka (i to nawet Boga-człowieka) na śmierć bez perspektywy pośmiertnego, kosmicznego triumfu.

Czy trzeba się dziwić, że uczniowie, którzy widzieli trwogę swojego Mistrza, uciekli wówczas w sen? Czytamy w Ewangelii Markowej: „Potem wrócił i zastał ich śpiących. Rzekł do Piotra: «Szymonie, śpisz? Jednej godziny nie mogłeś czuwać? Czuwajcie i módlcie się, abyście nie ulegli pokusie; duch wprawdzie ochoczy, ale ciało słabe». Odszedł znowu i modlił się, powtarzając te same słowa. Gdy wrócił, zastał ich śpiących, gdyż oczy ich były snem zmorzone, i nie wiedzieli, co Mu odpowiedzieć” (Mk 14,37-40).

Boskość bez trwogi i śmierci

Nie pierwszy raz nie umieli dać Mu odpowiedzi. Na górze Przemienienia dopadła ich podobna, ujawniająca się w zalęknieniu niemożność. Wtedy, gdy widzieli swojego obleczonego w boskość, rozmawiającego z Mojżeszem i Eliaszem Mistrza, „Piotr rzekł do Jezusa: «Rabbi, dobrze, że tu jesteśmy; postawimy trzy namioty: jeden dla Ciebie, jeden dla Mojżesza i jeden dla Eliasza». Nie wiedział bowiem, co należy mówić, tak byli przestraszeni” (Mk 9.5-6).

Greckie słowo oznaczające w tym tekście „namioty” to skenai, czyli dosłownie „sceny”. Na nich miał się wydarzyć wytęskniony przez nieumiejących poradzić sobie z lękiem uczniów spektakl „bezpiecznego bycia przy Bogu”. Ani jednak Piotr, ani Jan i Jakub nie wiedzieli, że, jak od wczesnej starożytności wyjaśniali teologowie, przemieniony Jezus rozmawiał z Mojżeszem i Eliaszem o swojej męce i umieraniu. Zejście z „wysokiej góry” oznaczało bowiem dla Niego wyjście do Jerozolimy po to, by pozwolić wydać się na haniebną śmierć. Tam – w więzieniu, pośród nienawistnego tłumu i wreszcie na Golgocie – miał ostatecznie odnaleźć swoją Ziemię Obiecaną, swój Kanaan.

Filozofowie utrzymują, że spokojne myśli o śmierci najbardziej skłaniają do miłowania mądrości. A jednak gdy przypomina mi się tamta noc w Getsemani, rzadko jestem posłuszny ich radom

Sebastian Duda

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Uczniowie nie byli w stanie tego przyjąć. Lepszy już zdawał się lęk w bliskości Boga ze „scenami”, na których można by odgrywać w miarę „bezpieczny” dramat o przylgnięciu do boskości obywającej się bez trwogi i śmierci. I trwanie w bezśmiertnej bezradności „na niby”, która w nocy szyderstwa przybiera maskę snu, a potem salwuje się ucieczką ze strachu przed współ-byciem (nie z litości, tylko miłosierdzia) z cierpiącymi niewinnie i skazywanymi na śmierć. Bo takie współ-bycie oznacza zawsze nieuchronną konfrontację z własną kruchością i śmiertelnością.

Bezradność „na niby”, choćby ogłaszana wszem i wobec z iluzoryczną perspektywą mniej czy bardziej optymistycznego wyjścia z bezradnego stanu, nie jest jednak w stanie uśmierzyć lęku, bo ten może być tylko przekroczony, jak w Nowym Testamencie notują św. Paweł i św. Jan, przez uwierzenie nadziei wbrew nadziei w doskonalącej się miłości (por. Rz 4,18; 1J 4,18). Ale czy można naprawdę wierzyć z radykalną ufnością i pokładać nadzieję w Bogu, który wydaje siebie i nas na śmierć?

Na górze Przemienienia Piotrowi, Jakubowi i Janowi ostatecznie nie było dane odegranie na „scenach” do końca ich spektaklu zagubienia, niepewności i lęku. Czytamy przecież, że „zjawił się obłok, osłaniający ich, a z obłoku odezwał się głos: «To jest mój Syn umiłowany, Jego słuchajcie!». I zaraz potem, gdy się rozejrzeli, nikogo już nie widzieli przy sobie, tylko samego Jezusa” (Mk 9,7-8).

W Getsemani też oglądali jedynie swojego Mistrza, ale nie było już żadnego obłoku, z którego dałoby się usłyszeć wspierające słowa. Byli sami z cierpieniem Jezusa i raz po raz osuwali się w sen swojej bezradności. Wreszcie, „gdy On przyszedł po raz trzeci, rzekł do nich: «Śpicie dalej i odpoczywacie? Dosyć! Przyszła godzina, oto Syn Człowieczy będzie wydany w ręce grzeszników. Wstańcie, chodźmy, oto zbliża się mój zdrajca” (Mk 14,41-42).

Wyjście w nieznane ku śmierci

W ten sposób zaprosił ich wtedy do wyjścia do swojego kraju obietnicy, do własnego Kanaan. Jednak oni, ujrzawszy u kresu drogi, do której zostali zaproszeni, horyzont śmierci, uciekli od cierpiącego i umierającego Boga: „Wtedy opuścili Go wszyscy i uciekli. A pewien młodzieniec szedł za Nim, odziany prześcieradłem na gołym ciele. Chcieli go chwycić, lecz on zostawił prześcieradło i nago uciekł od nich” (Mk 14,5-52).

Ów młodzieniec nie był z Piotrem, Jakubem i Janem na górze Przemienienia, ale to on właśnie został ostatnim widzem odegranego przez nich w Getsemani spektaklu niewiary na „scenach” zagubienia, niepewności i lęku przed Bogiem, który postanowił wyjść ku nieznanemu i wydać siebie na śmierć. I to on nie założył szaty zdrady, lecz w swoim największym lęku, gdy jako ostatni uciekał nago przed strażnikami „nocy szyderstwa”, najmocniej doświadczył bliskości opuszczanego przez wszystkich Boga. I dlatego mógł w pustym już grobie rankiem trzeciego dnia przywitać przestraszone kobiety i powiedzieć im: „Nie bójcie się! Szukacie Jezusa z Nazaretu, ukrzyżowanego; powstał, nie ma Go tu!” (Mk 16,6).

Podcast dostępny także na Spotify i popularnych platformach

Młodzieniec ten miał już wtedy tę wiarę Bożą, która prowadziła także Jezusa z Getsemani do śmierci na Golgocie. Chrześcijaństwo jest od swojego początku – od wspólnoty uczennic i uczniów, którzy wyszli z pustego grobu – uobecnieniem tej wiary, jej nieustannym przypomnieniem, anamnezą. Dlatego czytamy u św. Pawła o chrzcie: „Czyż nie wiadomo wam, że my wszyscy, którzyśmy otrzymali chrzest zanurzający w Chrystusa Jezusa, zostaliśmy zanurzeni w Jego śmierć?” (Rz 6,3). A także o Eucharystii: „Ilekroć bowiem spożywacie ten chleb albo pijecie kielich, śmierć Pańską głosicie, aż przyjdzie” (1Kor 11,26).

Czy zatem wiara Boża, zaufanie Bogu to przede wszystkim wyjście w nieznane ku śmierci? Cóż to jednak za ufność, która zdaje się prowadzić jedynie do unicestwienia? Czy tylko w tym znaczeniu wolno odczytywać słynne zdanie z Listu do Hebrajczyków: „Wiara zaś jest poręką (gr. hypostasis) tych dóbr, których się spodziewamy, dowodem tych rzeczywistości, których nie widzimy” (Hbr 11,1). Czy to naprawdę „poręka”, która miałaby się jedynie wypełnić przez śmierć?

Papież Benedykt XVI przywołał w swojej encyklice „Spe salvi” następującą interpretację tego wielkiego zdania: „Dla Ojców Kościoła i teologów średniowiecza było jasne, że greckie słowo hypostasis należało tłumaczyć na łacinę jako substantia. […] Tomasz z Akwinu, posługując się terminologią swojej tradycji filozoficznej, tak to tłumaczy: wiara jest habitus, czyli stałym nastawieniem duszy, dzięki któremu życie wieczne bierze w nas początek, a rozum jest skłonny przystać na to, czego nie widzi. Tak więc pojęcie «substancji» zostało zmodyfikowane w takim sensie, że przez wiarę są w nas już obecne, na sposób inicjalny, możemy powiedzieć «w zarodku» (substantia), te rzeczy, których się spodziewamy – a więc wszystko, życie prawdziwe. Właśnie dlatego, że ta rzecz jest już obecna, obecność tego, co ma nastąpić, daje również pewność: «rzecz», która ma nastąpić, nie jest jeszcze widoczna w świecie zewnętrznym (nie «jawi się»), ale z faktu, że jest w nas w zarodku jako rzeczywistość dynamiczna, już teraz rodzi się jakieś pojęcie o niej” („Spe salvi”, 7).

Pełnia życia zamiast bezradności „na niby”

Wiara nie może zatem być tożsama z niepewnością, nie może się na niej opierać, bo wiara jako „substancja” dóbr, których się spodziewamy, odnosi się do pełni życia. Paradoksem jest, że pełnia ta nie jest dostępna bez wyjścia w nieznane, w którym doświadczamy także śmierci. Powstanie z martwych nie ma sensu bez uprzedniego wejścia w śmierć.

Tylko dlatego, jak napisał Benedykt XVI, „wiara jest substancją nadziei. Tu jednak pojawia się pytanie: czy naprawdę tego chcemy – żyć wiecznie? Być może wiele osób odrzuca dziś wiarę, gdyż życie wieczne nie wydaje się im rzeczą pożądaną. Nie chcą życia wiecznego, lecz obecnego, a wiara w życie wieczne wydaje się im w tym przeszkodą. Kontynuować życie na wieczność – bez końca, jawi się bardziej jako wyrok niż dar”.

Zmarły niedawno papież kontynuuje: „Oczywiście jest pewna sprzeczność w naszym postępowaniu, która wiąże się z wewnętrzną sprzecznością naszej egzystencji. Z jednej strony nie chcemy umierać; zwłaszcza ci, którzy nas kochają, nie chcą naszej śmierci. Z drugiej strony jednak, nie pragniemy też istnieć w nieskończoność, a także ziemia nie została stworzona z taką perspektywą. Czego więc tak naprawdę chcemy? Ta paradoksalność naszej własnej postawy rodzi głębsze pytanie: czym w rzeczywistości jest «życie»? Co w rzeczywistości oznacza «wieczność»? Są chwile, w których niespodziewanie zaczynamy rozumieć: tak, to właśnie jest to – prawdziwe «życie» – takie powinno być” („Spe salvi”, 10-11).

Gdy Rafael umierał w Wielki Piątek roku 1520 i patrzył na swoje „Przemienienie Pańskie”, najpewniej w ostatnich chwilach przed śmiercią doświadczył owego prawdziwego „życia”, o którym pisał Benedykt XVI. Jakikolwiek spektakl bezśmiertnej bezradności „na niby” na ustawianych przy bliskości umarłego Boga „scenach” nie miał już żadnego znaczenia.

Genialny malarz wchodził do grobu zapatrzony w najpiękniej, jak do dziś sądzi wielu, namalowaną twarz Chrystusa, który kiedyś z tamtej „wysokiej góry” wyruszył do swojego kraju Kanaan na Golgotę. I został pochłonięty przez śmierć w otchłani po to tylko, by ci, którzy z taką samą wiarą idą ku śmierci, mogli ostatecznie wyjść z lęku przed bliskością Boga noszącego w sobie (choć dla wielu to nie do przyjęcia) doświadczenie śmierci.

Nie przypadkiem bowiem czytamy w Liście do Hebrajczyków: „Nie przystąpiliście bowiem do dotykalnego i płonącego ognia, do mgły, do ciemności i burzy ani też do grzmiących trąb i do takiego dźwięku słów, iż wszyscy, którzy go słyszeli, prosili, aby do nich nie mówił. Wy natomiast przystąpiliście do góry Syjon, do miasta Boga żyjącego, Jeruzalem niebieskiego, do niezliczonej liczby aniołów, na uroczyste zebranie, do Kościoła pierworodnych, którzy są zapisani w niebiosach, do Boga, który sądzi wszystkich, do duchów sprawiedliwych, które już doszły do celu, do Pośrednika Nowego Testamentu – Jezusa, do pokropienia krwią, która przemawia mocniej niż [krew] Abla”.

Według biblijnego tekstu słowa te „jeszcze raz wskazują, że nastąpi zniszczenie tego, co zniszczalne, a więc tego, co zostało stworzone, aby pozostało to, co jest niewzruszone. Dlatego też otrzymując niewzruszone królestwo, trwajmy w łasce, a przez nią służmy Bogu ze czcią i bojaźnią! Bóg nasz bowiem jest ogniem pochłaniającym” (Hbr 12,18-19.22-24.27-29).

W takim Kościele pierworodnych – po odkryciu pustki po martwym Bogu i wyjściu z grobu – nie ma już miejsca na zagubienie, niepewność i lęk przed Bogiem żyjącym. Nie ma miejsca na spektakle bezradności „na niby”, zwodzące iluzją „bezpiecznego” podążania do celów poza śmiercią. I tu jest pełnia życia.

Przeczytaj także: Wielki Czwartek, czyli obnażenie