Papież Franciszek: Koniec prowizorki w rozliczaniu biskupów

Nowy tekst papieskiego dokumentu „Vos estis lux mundi” zmienia i wprowadza już na stałe procedury, na których podstawie ukarano kilkunastu polskich biskupów.

30 kwietnia 2023 r. wejdzie w życie zaktualizowane motu proprio papieża Franciszka „Vos estis lux mundi”(VELM), ustanawiające procedury mające na celu zapobieganie i zwalczanie przestępstw związanych z wykorzystywaniem seksualnym w Kościele. To w oparciu o te normy w ostatnich latach prowadzono postępowania, zakończone m.in. ukaraniem kilkunastu polskich hierarchów.

Nowy tekst dokumentu został podpisany przez papieża Franciszka w sobotę 25 marca 2023 r. i tego samego dnia ogłoszony (na razie tylko po włosku) przez Biuro Prasowe Stolicy Apostolskiej. W nowym brzmieniu VELM przestaje być prowizorium. Motu proprio próbuje doprecyzować niektóre kwestie budzące wątpliwości w toku ponad trzech lat jego stosowania. Poniżej przedstawiam autorski komentarz do nowych rozwiązań.

VELM obowiązuje bez przerwy

Papieski dokument zostaje wprowadzony na stałe i rozwiewa podnoszone w ostatnim czasie wątpliwości co do tego, czy VELM przez ostatnie miesiące w ogóle obowiązuje. Dotychczasowe brzmienie wprowadzało bowiem okres obowiązywania z mocą od 1 czerwca 2019 r. tytułem eksperymentu na okres trzech lat. Przez analogię do podobnych sytuacji – czy to w odniesieniu do niektórych organów czy innych dokumentów Stolicy Apostolskiej – opowiadałem się za uznaniem kontynuacji jego obowiązywania także pomimo upływu okresu ad experimentum.

Nieprawidłowe i sprzeczne z wolą prawodawcy kościelnego są jakiekolwiek działania organów kościelnych zmierzające do utrudniania postępowań prokuratorskich lub sądowych. Może to dotyczyć niektórych polskich diecezji, które odmawiały współpracy z organami i instytucjami państwa

Krzysztof Bramorski

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Znowelizowana wersja motu proprio wyraźnie to potwierdza: dopiero wraz z jej wejściem w życie zostaje uchylony poprzedni VELM, promulgowany 7 maja 2019 r. Nie ma więc luki prawnej, trwające postępowania także po upływie trzech lat mogły i powinny być bez przeszkód prowadzone. Brak natomiast uregulowania intertemporalnego.

Wydaje się więc, że jeśli nowa regulacja zmienia lub uzupełnia przepisy z 2019 r., to powinna ona znaleźć zastosowanie także do postępowań będących w toku. Trzeba jednak brać pod uwagę, że VELM należy do zakresu proceduralnych norm karnych. Zgodnie więc z ogólną zasadą stosowaną w tej dyscyplinie prawa, gdyby miało okazać się, że dotychczasowe regulacje są dla sprawcy względniejsze, należałoby dokończyć postępowanie według przepisów dotychczasowych.

Nie tylko duchowni

Znowelizowany VELM dotyczyć będzie czynów popełnianych nie tylko – jak dotychczas – przez duchownych, członków instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego, lecz także nowej grupy osób: liderów (moderatorów) międzynarodowych stowarzyszeń wiernych, aprobowanych lub utworzonych przez Stolicę Apostolską.

Można przypuszczać, że to rozszerzenie jest reakcją na ujawnione w ostatnim czasie przypadki nadużyć dokonywanych przez osoby z tego kręgu – najgłośniejszy przypadek to ujawnione w 2020 r. przypadki wykorzystywania seksualnego kobiet przez zmarłego rok wcześniej założyciela wspólnoty „L’Arche”, Jeana Vaniera (choć akurat jego samego, gdyby żył, postępowanie nie mogłoby objąć, gdyż Międzynarodowa Federacja „L’Arche” – jako inicjatywa ekumeniczna – nie jest stowarzyszeniem uznanym przez Stolicę Apostolską).

Na pierwszy rzut oka wydaje się, jakby prawodawca zatrzymał się tu wpół drogi. Zapewne chodziło o wprowadzenie regulacji możliwie uniwersalnej, mogącej działać niezależnie od konkretnej organizacji i jej struktury, w stosunku do osób o największym zakresie odpowiedzialności oraz takich, co do których Stolica Apostolska może mieć wpływ na ich funkcjonowanie na określonym stanowisku. Takie przypuszczenie uzasadnia zastrzeżenie prowadzenia postępowań w stosunku do tego kręgu osób bezpośrednio kompetentnej dykasterii watykańskiej.

Być może jednak bardziej otwarta norma, obejmująca swoim zakresem na przykład „osoby, którym powierzono odpowiedzialność” w organizacjach, pozwalałaby na szersze i bardziej elastyczne działania. Jeśli nawet nie pozwalałaby na bezpośrednie karanie osób funkcjonujących na niższych szczeblach organizacyjnych (tu na przeszkodzie mógłby stawać brak zależności organizacyjnej i bezpośredniego wpływu Stolicy Apostolskiej na takie osoby), to przynajmniej takie rozwiązanie pozwalałoby na zapobieganie przejmowaniu przez nie, jeśli pojawiłyby się zawiadomienia o czynach objętych zakresem VELM, większej odpowiedzialności w przyszłości.

Na podobny deficyt wskazywano już w pierwszej wersji VELM, w której w odniesieniu do przełożonych zakonnych stosowanie motu proprio ograniczono jedynie do najwyższych przełożonych zakonnych (upraszczając: generałów), z pominięciem na przykład prowincjałów, choć ich funkcja wobec zakonników jest równoważna z ordynariuszami. Pomimo rozszerzenia obecnie kręgu osób objętych dyspozycją art. 6 (Podmiotowy zakres stosowania) to ograniczenie niestety się nie zmieniło.

Nie tylko małoletni

Wśród doprecyzowań norm VELM zwraca uwagę rozszerzenie kręgu podmiotowego osób, co do których mogą być popełniane objęte nim przestępstwa. Nie jest to jednak, wbrew niektórym opiniom, zmiana fundamentalna. Chodzi raczej o podkreślenie intencji prawodawcy, który od początku obok małoletnich chciał także objąć ochroną, niezależnie od ich wieku, osoby z niepełnosprawnością, bezbronne czy – jak to określono w polskim tłumaczeniu pierwszej wersji dokumentu – bezradne.

Już dotychczasowy art. 1 mówił więc zarówno o osobach małoletnich (wszystkich poniżej 18 roku życia lub zgodnie z prawem z nimi zrównanych) lub bezradnych. Za osobę bezradną uznawano – bez ograniczenia wiekowego – „osobę chorą, z ułomnościami fizycznymi lub umysłowymi albo pozbawioną wolności osobistej, co faktycznie, nawet sporadycznie, ogranicza jej zdolność rozumienia lub chcenia, czy też w inny sposób przeciwstawienia się agresji”. Wydawało się zatem, że przyjęta przez VELM definicja osoby bezradnej wystarczająco jasno obejmuje osoby o określonych cechach, nie formułując wobec nich ograniczenia wiekowego. Mimo to obecnie definicje zostały zmodyfikowane.

Za małoletniego VELM uznawać będzie odtąd każdą osobę w wieku poniżej osiemnastu lat. Zrezygnowano z odniesienia do zrównania z nią zgodnie z prawem innych osób, wprowadzono natomiast bezpośrednie zrównanie z osobą małoletnią osoby „zwykle w sposób niewystarczający (niedoskonały) posługującej się (używającej) rozumu”. Także w tym wypadku, w braku odniesienia do wieku, należałoby interpretować to w ten sposób, że ochrona przysługująca osobie małoletniej winna być jednakowo stosowana w stosunku do osób bezradnych, niezależnie od ich wieku.

Mimo to pojawiła się dodatkowa, nowa definicja „wrażliwego dorosłego” (bezbronnej osoby dorosłej), odpowiadająca dotychczasowej definicji osoby bezradnej. Być może faktycznie wzmocni to akcent ochrony osób pełnoletnich, bądź to z niepełnosprawnościami, bądź z innych względów niepotrafiących we właściwy sposób stawiać oporu przestępcom. W tym wypadku warto, by starannie przetłumaczono na polski oryginalny, włoski tekst VELM, znacznie lepiej oddając określenie tych osób niż dotychczasowe, obowiązujące tłumaczenie.

Szersza ochrona

Dla wielu osób skrzywdzonych istotne są gwarancje szacunku, godnego traktowania i ochrony ich praw w postępowaniu przed organami kościelnymi. Znane są relacje o poważnych nadużyciach w tym względzie. W wielu wypadkach żądano od skrzywdzonych składania przysięgi milczenia, odmawiano dopuszczenia towarzystwa zaufanej osoby, kazano im pokonywać dalekie odległości.

Szczytem lekceważenia było odczytanie przesłuchiwanej ofierze molestowania przez duchownego jej praw z Kodeksu postępowania kanonicznego w języku włoskim, którego ta osoba nie znała… Dobrze więc, że zrewidowany VELM utrzymuje ochronę przed działaniami odwetowymi lub dyskryminacyjnymi w związku ze złożeniem zawiadomienia, a także rozszerza zakaz nakładania obowiązku milczenia z osoby składającej zawiadomienia także na pokrzywdzonego oraz na świadków.

Warto podkreślić, że wśród przepisów dotyczących ochrony osób znalazło się kolejne odwołanie do przepisów cywilnych, nakazujące stosowanie domniemania niewinności według norm kanonicznych bez uszczerbku dla obowiązujących przepisów państwowych. Wydaje się, że takie sformułowanie spowoduje konieczność rewizji podejścia do stosowania wobec postępowań kościelnych tak przepisów RODO, jak i obowiązku zawiadomienia o popełnieniu, przygotowaniu lub usiłowaniu popełnienia przestępstwa z art. 240 § 1 Kodeksu karnego.

Łatwiejsze zgłaszanie

Nowy VELM w nieco inny sposób formułuje obowiązek stworzenia struktur powołanych do przyjmowania zawiadomień o przestępstwach. Miejsce „stabilnych systemów, łatwo dostępnych dla każdego” zajmą obecnie „organizacje (organy) lub urzędy łatwo dostępne publicznie”.

Z tą niewielką zmianą wiązane są oczekiwania uproszczenia i ułatwienia składania zawiadomień o przestępstwach, co ma szczególne znaczenie dla osób bezpośrednio doświadczonych przestępczymi działaniami duchownych (a obecnie także niektórych osób świeckich odpowiedzialnych za ruchy religijne). W wielu wypadkach są to osoby straumatyzowane, dla których samo podjęcie decyzji o powrocie do bolesnych wydarzeń i opowiedzeniu o nich jest pokonaniem ogromnej bariery. Jeszcze trudniejsze jest dla nich – jak wskazuje wiele świadectw – przekroczenie progów kurii biskupich czy innych miejsc bezpośrednio kojarzących się z doznanym cierpieniem.

Wydaje się, że z tego powodu pożądane byłoby tworzenie miejsc zgłaszania zawiadomień w sposób analogiczny do tego, w jaki robi się to na potrzeby cywilnych postępowań z udziałem małoletnich. Mogłyby one znajdować się w budynkach niebędących bezpośrednio urzędami kurialnymi oraz być urządzone w sposób przyjazny i budzący zaufanie, a niekoniecznie przypominający surowe biuro czy pokój przesłuchań.

Ścisłe przestrzeganie prawa

Pewną osobliwością nowego VELM jest dodatkowe, bezpośrednie zobowiązanie ordynariusza, który w wyniku złożenia zawiadomienia ma prowadzić postępowanie (z reguły będzie to ordynariusz miejsca, w którym miały miejsce zdarzenia, których zawiadomienie dotyczy), do postępowania zgodnie z przepisami prawa, zgodnie z tym, co jest przewidziane dla konkretnej sprawy. Sam VELM jest przecież aktem prawnym, do którego jego adresaci są zobowiązani, regulującym procedury postępowania w konkretnych przypadkach.

Wprowadzenie zatem wobec ordynariuszy szczególnego nakazu postępowania zgodnie z właściwymi przepisami w sprawach, które należą bezpośrednio do ich kompetencji, może być konsekwencją występujących dotąd rozbieżności w wyborze przez ordynariuszy właściwych podstaw prawnych i ujawnionej w okresie eksperymentalnym potrzeby ujednolicenia praktyki w tym zakresie (przepis nie dotyczy bowiem spraw szczególnego kręgu osób, co do których ordynariusze miejsca mogą prowadzić tylko określone etapy postępowań na mocy powierzenia przez kompetentną dykasterię).

Warto przypomnieć, że w Polsce wątpliwości co do właściwych podstaw prawnych postępowania prowadzonego przez miejscowego ordynariusza pojawiły się w sprawie dotyczącej zmarłego byłego metropolity Wrocławia, kard. Henryka Gulbinowicza, wobec którego nie zastosowano VELM, mimo przyjmowania zawiadomienia rzekomej ofiary już po jego wejściu w życie.

Prawa państwowego trzeba przestrzegać

Niezmieniona – i dlatego warto o tym wspomnieć – pozostaje zasada wyrażona w ostatnim, dotąd dziewiętnastym, a obecnie dwudziestym artykule VELM: przestrzeganie prawa państwowego. Normy papieskiego motu proprio „stosuje się bez uszczerbku dla praw i obowiązków ustanowionych w każdym miejscu w ustawach państwowych, w szczególności dotyczących ewentualnych obowiązków zgłaszania właściwym władzom cywilnym”.

Znaczenie tego przepisu jest podwójne i zostało ono dodatkowo wzmocnione poprzez włączenie do tekstu VELM zobowiązań do uwzględniania przepisów państwowych w konkretnie wskazanych sytuacjach – w odniesieniu do stosowania domniemania niewinności czy przesłuchiwania osób małoletnich.

Po pierwsze, papież wyraźnie podkreślił, że postępowanie kanoniczne według VELM nie wyklucza ani nie zastępuje przepisów państwowych, które należy stosować wskutek popełnienia tych samych czynów zgodnie z obowiązującym prawem. Jako przykład takich regulacji norma papieska wskazuje obowiązek zawiadamiania o przestępstwach objętych VELM właściwych organów państwa. Jest to tylko jeden z aspektów, wskazany tu najwidoczniej ze względu na jego doniosłość i chęć podkreślenia jego znaczenia już w chwili wprowadzania VELM.

Pojawiła się dodatkowa, nowa definicja „wrażliwego dorosłego”, czyli bezbronnej osoby dorosłej, z różnych względów niepotrafiącej stawiać oporu przestępcom. Warto, by starannie przetłumaczono tekst VELM na język polski, znacznie lepiej oddając określenie tych osób niż dotychczasowe tłumaczenie mówiące o osobach bezradnych

Krzysztof Bramorski

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Nacisk na odrębność obu porządków prawnych położono tu w sposób charakterystyczny – podkreślając, że stosowanie procedur VELM nie może powodować uszczerbku w wykonywaniu praw i obowiązków wynikających z ustaw państwowych. W konsekwencji należy przyznać organom państwowym i stosowanym przez nie przepisom prawa, w szczególności procesowego, pierwszeństwo wobec ewentualnych ograniczeń, które mogłyby wydawać się uzasadnione, gdyby normy VELM rozpatrywać w sposób wyizolowany. Taka interpretacja jest uzasadniona wprowadzeniem wyraźnego postanowienia wykluczającego próby wykładni próbującej stawiać postępowanie prowadzone według VELM w kontrze do działań organów ścigania czy wymiaru sprawiedliwości.

Po drugie, nie można rozpatrywać przepisu art. 20 w oderwaniu od zakresu przedmiotowego motu proprio, który obejmuje przecież także działania lub zaniechania mające na celu zakłócenie lub uchylanie się od dochodzenia cywilnego, administracyjnego lub karnego przeciwko sprawcom, w odniesieniu do przestępstw związanych z wykorzystywaniem seksualnym. Taka, nieprzypadkowa przecież, korelacja jest – obok bezpośredniej mocy wiążącej obu przywołanych przepisów – istotnym wskazaniem interpretacyjnym.

Przy jego właściwym stosowaniu powinno to prowadzić do wniosku, że nieprawidłowe i sprzeczne z wolą prawodawcy kościelnego są jakiekolwiek działania władz i organów kościelnych zmierzające do utrudniania postępowań prokuratorskich lub sądowych, prowadzonych w sprawach, w których na forum kościelnym właściwe organy procedują (lub procedowały) w oparciu o VELM. Być może należy na tym tle na nowo ocenić działania niektórych polskich diecezji, które w tego rodzaju sprawach odmawiały współpracy z organami i instytucjami państwa.

Dostosowanie do obowiązujących przepisów

Trzy lata obowiązywania VELM to także okres zmian tak w strukturze Stolicy Apostolskiej, jak i w obowiązujących przepisach. Tekst dostosowano zarówno do obowiązującej nomenklatury dykasterii, jak i do wprowadzonych zmian w Kodeksie prawa kanonicznego, dotyczących jego przepisów karnych (Księgi VI).

Motu proprio, regulujące kwestie proceduralne, odpowiada więc obecnie zarówno strukturze organów, które mają te procedury stosować, jak i normom materialnoprawnym dotyczącym zakresu przedmiotowego przestępstw. Wzmocniono przy tym rolę nuncjusza (przedstawiciela papieskiego) w zapewnieniu właściwej oceny i odpowiedniego przepływu informacji pomiędzy miejscem zdarzenia i prowadzenia postępowania a Stolicą Apostolską.

Najwyraźniej w związku z dotychczasowymi postępowaniami zabrakło osadzenia ich okoliczności w miejscu i czasie, czego z kolei bez znajomości miejscowych realiów nie byli w stanie właściwie oceniać watykańscy urzędnicy. Teraz to przedstawiciel papieski oceniał będzie na przykład zasadność wnioskowania przez metropolitę o zastosowanie środków proceduralnych w toku postepowania. Zmiana ta wydaje się potrzebna jako służąca obiektywizacji podejmowanych działań.

Informacja nadal uznaniowa, a akta trudno dostępne

Oceniając funkcjonowanie VELM po trzech latach jego obowiązywania, postulowałem m.in. usunięcie jego najbardziej dotkliwego w odbiorze społecznym mankamentu, jakim jest brak transparentności prowadzonych postepowań i ich wyników. Tak się jednak nie stało.

Znowelizowany tekst zawiera jedynie drobną „jaskółkę zmian” w tym zakresie, która została na dodatek podwójnie ograniczona. Osobę pokrzywdzoną (a raczej – dosłownie – taką, która twierdzi, że została skrzywdzona) informuje się o wyniku postępowania jedynie na jej wniosek, a i to dodatkowo „zgodnie z instrukcjami dykasterii kompetentnej”. Z kolei osobę, która złożyła zawiadomienie, informuje się „w razie potrzeby” – cokolwiek miałoby to w tym wypadku oznaczać i ktokolwiek miałby o tym decydować. W obu wypadkach informowani mogą być także przedstawiciele prawni tych osób.

Zauważalna jest także zmiana dotycząca dokumentacji postępowań, choć trudno ocenić, jaki będzie miała wpływ na praktykę, szczególnie gdy chodzi o dostęp do akt. Dotąd prowadzący postępowanie metropolita zobligowany był do przekazania akt dykasterii kompetentnej po zakończeniu dochodzenia. Obecnie winien przekazać jej „oryginały akt”. Czy zatem metropolita zachowa w swoim archiwum kopie? O tym VELM milczy. Stanowi natomiast, że kopia akt będzie przechowywana w archiwum właściwej nuncjatury.

Co dalej?

Czas pokaże, na ile rewizja tekstu VELM poprawi jego stosowanie w praktyce i wzmocni pozycję osób skrzywdzonych oraz zgłaszających zawiadomienia. Praktyka ostatnich lat dowodzi jednak, ze sama litera prawa – choćby najdoskonalszego – to za mało, by radykalnie poprawić sytuację.

Potrzebna jest zmiana mentalności i kultury instytucjonalnej Kościoła. Należy wspierać ofiary, aby potrafiły dochodzić swoich praw i domagać się ujawniania prawdy i karania winnych.

Należy także domagać się radykalnego odcięcia się instytucji kościelnych od mentalności oblężonej twierdzy oraz kultury milczenia, którą musi zastąpić kultura odpowiedzialności i jawności. Tylko wtedy papieskie działania okażą się skuteczne, a sam Kościół – szczególnie w Polsce – wiarygodny.

Przeczytaj także: Ks. Zollner: Kluczowy dokument Franciszka do walki z pedofilią często nie działa