Spór o Jana Pawła II jako szansa

Dekonstrukcja mitu „Jana Pawła II Wielkiego” może być szansą dojrzewania w wierze. Możemy „uczłowieczyć” na nowo Karola Wojtyłę, pokazując jego postać całościowo – czyli z jego zaletami i wadami, z jego dokonaniami i popełnianymi błędami.

Seria reportaży „Bielmo” i książka Marcina Gutowskiego pod tym tytułem oraz książka Ekke Overbeeka, która co dopiero ukazała się drukiem, stały się w ostatnich miesiącach impulsem do gorącej debaty publicznej, skrajnych emocji i przeróżnych – także politycznych – inicjatyw. Jak się odnaleźć w tych sporach?

Przede wszystkim pytanie, czy Karol Wojtyła jako kardynał, a później papież „wiedział o pedofilii”, już w punkcie wyjściowym jest źle postawione. Udzielanie odpowiedzi na tak zadane pytanie nie ma sensu – bo jest oczywiste, że wiedział – jak również nie ma sensu wysilanie się na przekonywanie opinii publicznej, że Karol Wojtyła działał zgodnie z wówczas dostępną wiedzą i obowiązującymi naówczas procedurami, które aktualnie uważamy za niewystarczające (do tego wątku jeszcze wrócę).

Odrealniona świętość Karola Wojtyły staje się jedynie zgorszeniem lub materią dla tworzenia memów

Ewa Kusz

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Obaj autorzy podjęli jednak wysiłek, aby zająć się tym właśnie tematem, co wyzwoliło przedziwną mieszankę skrajnych emocji, w których balansujemy pomiędzy dwoma skrajnościami. Z jednej strony słychać postulaty likwidowania pomników papieża Jana Pawła II oraz usuwania z nazw ulic jego imienia, a z drugiej – histeryczną obronę i twierdzenie, że niszczony jest największy autorytet Polaków, polskość itd. Z trudnością przebija się głos rozsądku i jak dotąd nie widać konstruktywnych działań.

Sytuacja ta, pomimo skrajnych emocji, przedziwnych apeli i działań wydaje mi się paradoksalnie bardzo dużą szansą, która jest nam dana – przede wszystkim jako społeczeństwu i jako wspólnocie Kościoła. Widzę tę szansę w kilku wymiarach. 

Wysłuchać skrzywdzonych

Pierwszy aspekt to przede wszystkim reakcja na krzywdę tych, którzy nie potrafią się obronić – osób małoletnich i bezradnych. Nie wnikając w motywacje autorów, trzeba powiedzieć, że zwrócili oni uwagę na fakt, iż w historii Kościoła i społeczeństw, w tym także Kościoła i społeczeństwa polskiego, nie było ochrony dzieci przed krzywdzeniem przez osoby dorosłe oraz brakowało adekwatnej pomocy, gdy krzywda się wydarzała.

Wprawdzie Gutowski i Overbeek zarzucają to jedynie metropolicie krakowskiemu i jego kurii, ale to uwrażliwia nas wszystkich na osoby krzywdzone. Może to więc być szansą, aby skutecznie pomagać tym, którzy tej krzywdy doświadczyli, oraz stwarzać coraz szerszy i bardziej kompetentny system prewencji – tak w Kościele, jak i w społeczeństwie. Jak na razie „ofiary” są głównie przedmiotem walki pomiędzy przeciwnikami i „wyznawcami” wielkości kard. Wojtyły. 

Świadomie użyłam słowa „ofiary”, gdyż w ten sposób są traktowane osoby skrzywdzone. Dla jednych są „amunicją” używaną do ataku na Kościół, a dla drugich – zatroskanych o obronę „wielkości” polskiego papieża czy też wizji nieskalanego Kościoła – zwyczajnie nie istnieją. Energię i emocje związane z powszechnym oburzeniem na autorów publikacji (albo w drugiej wersji: na Kościół i papieża) warto raczej przekształcić w działania konstruktywne.

Przede wszystkim należy wreszcie wysłuchać tych, którzy przez lata milczeli o swojej krzywdzie, czy tych, którzy aktualnie są krzywdzeni, by im pomóc, zadośćuczynić i ich zaprosić do wspólnego budowania Kościoła i społeczeństwa bardziej bezpiecznego. Warto też przeanalizować, gdzie popełniamy jeszcze błędy, nie chroniąc tych, którzy sami nie potrafią się obronić. Fachowo nazywa się to analizą czynników ryzyka.

Warto również zamiast pisania uchwał, listów i przemówień usiąść, pomyśleć i zacząć wspólnie budować system prewencji przed wykorzystaniem seksualnym małoletnich. Należy przy tym skupić się na edukacji społecznej, jeśli chodzi o krzywdzenie dzieci, gdyż jest to problem społeczny.

Dekonstrukcja mitu

Pamiętam moje zdziwienie i pewną irytację, gdy pierwszy raz usłyszałam tytuł „Jan Paweł II Wielki”. Zastanowiło mnie wtedy, jaka potrzeba kryje się za tym określeniem. Zajęta innymi sprawami przestałam o tym myśleć, natomiast refleksja nad „idolatrią” w odniesieniu do Jana Pawła II powróciła w ostatnim czasie.

Nie wiem, jak się to odnosi do procesów społecznych, natomiast wiem, że w wymiarze jednostkowym potrzeba „nieskalanego” autorytetu należy do wczesnych okresów rozwojowych człowieka. Dorastając, człowiek zauważa, że rodzice czy inni dorośli, którzy wydawali mu się dotąd „wszechwiedzący” lub „wielcy”, wcale takimi nie są. Po kryzysie rozwojowym zaczyna się dostrzegać człowieka jako całość – z jego zaletami i wadami. Podobnie jest, gdy kończy się zakochanie, w czasie którego partner/partnerka jest „aniołem” i przychodzi czas dojrzałej relacji, przyjaźni i miłości, zakładający spotkanie z żywym człowiekiem, który jest „fajny” i również „okropny”. 

To samo dotyczy według mnie Kościoła i jego członków – tak w wymiarze powszechnym, jak i partykularnym – konkretnego zakonu, wspólnoty, parafii. Jan Paweł II był kardynałem, a potem papieżem swojego czasu i przez ten czas wniósł do wspólnoty Kościoła zarówno to, co było jego „mocną”, jak i słabą stroną – w wymiarze ludzkim. Podobnie jak papieże przed nim i po nim. Był dany Kościołowi w konkretnym okresie.

Dla jednych będzie to „wielki” pontyfikat, dla innych „słaby”, jeszcze dla innych po prostu kolejny. Spokojna analiza – jaki był ów pontyfikat, co faktycznie wniósł – będzie realna dopiero za wiele lat. Obecne teraz w Polsce histeryczne podejście do Wojtyły pokazuje nam, że nie mieliśmy realnego obrazu tego człowieka. 

Pojawiająca się dekonstrukcja może być również szansą dojrzewania w wierze. Atak na Jana Pawła II z jednej strony, a z drugiej histeryczna obrona jego obrazu pokazują, że całkowicie miesza się nam się świętość człowieka z jego ludzkimi dokonaniami, cechami osobowości czy pewnego rodzaju niedoskonałością.

Chociaż zaczęliśmy odchodzić od hagiografii, w której ten czy inny święty od urodzenia przejawiał cechy nadzwyczajne, to wydaje się jednak, że wciąż wiele osób takim chce widzieć Karola Wojtyłę. Mamy więc szansę „uczłowieczyć” na nowo św. Jana Pawła II, pokazując jego postać całościowo – czyli z jego zaletami i wadami, z popełnianymi błędami, ale też z jego dokonaniami – dostrzegając w tym wszystkim jego odniesienie do Boga. 

Odrealniona świętość Wojtyły staje się jedynie zgorszeniem lub materią dla tworzenia memów. „Dekonstrukcja” tego obrazu może nam również pomóc w budowaniu bardziej dojrzałej własnej wiary, która nie polega na wpatrzeniu się w obraz jakiegokolwiek człowieka, a jedynie na żywej relacji z Bogiem. Może również pomóc w bardziej dojrzałej przynależności do wspólnoty Kościoła, którą wspólnie tworzymy.

Wciąż mamy wybór

Kościół jest instytucją, a jako instytucja popełnia przez swoich członków, w tym liderów, błędy. Czasem ta instytucja jest ułomna, niesprawiedliwa, krzywdząca. Gdybyśmy skupili się wyłącznie na tym wymiarze Kościoła – to lepiej taką instytucję rozwiązać. Kościół jest jednak wspólnotą zwołaną przez Chrystusa, którą wszyscy współtworzymy i za którą wszyscy odpowiadamy.

Kryzys Kościoła, jaki przeżywamy, może nam pomóc w tej zmianie postrzegania Kościoła. Dlatego jest to szansa dla świeckich, duchownych i przełożonych w Kościele. Uporczywe bronienie wizerunku Kościoła jako „nieskalanego” czy stawanie w obronie „doskonałego” i „wielkiego” papieża jedynie ten kryzys pogłębia, a nie pomaga z niego dojrzale wyjść. Skupia się na wizerunku, nie na prawdzie.

Stoimy obecnie rozgorączkowani jeszcze w takim miejscu, w którym mamy wybór – czy „dekonstrukcja” obrazu „wielkiego Papieża” i „doskonałego” Kościoła polskiego będzie dla nas rozwojowa, czy też zamkniemy się w twierdzy, broniąc mitu i obrazu przeszłości. Jakie będą najbliższe kroki – nie wiem. Okres przedwyborczy z pewnością będzie służył pogłębianiu podziałów i „zdobywaniu” głosów – zarówno tych, którzy „bronią” polskiego papieża jako „dobra narodowego”, bez którego naród zginie, jak również tych, którzy z „okowów” Kościoła chcą się wreszcie wyzwolić. Co zrobimy my w Kościele?

Jeśli nie wykorzystamy tej szansy teraz – to i tak będziemy musieli przejść tę drogę, ale jeszcze bardziej rozbici, podzieleni i bezradni aniżeli w tym momencie

Ewa Kusz

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Patrząc z perspektywy krajów, w których Kościół przeszedł czy też przechodzi podobne kryzysy, z perspektywy wspólnot w których, padały autorytety – nie ma innej drogi niż ta, której szlak przecierają powoli inni: badanie przeszłości. Na pewno jest ono trudniejsze w naszym regionie postkomunistycznym niż w krajach demokratycznych. Tu nie wystarczy wiedza prawna, psychiatryczna, psychologiczna czy socjologiczna, jest również potrzebna wiedza historyczna – jak badać akta pochodzące z IPN czy innych źródeł, jak „czytać” listy pisane w tym czasie lub zapisy w archiwaliach kurialnych z czasów komunistycznych. Ale Polska i tak będzie miała łatwiejsze zadanie aniżeli nasi sąsiedzi. 

Analiza dokumentów da szansę również bliżej określić czynniki ryzyka i czynniki ochronne, które mogą być podstawą do budowania bardziej adekwatnego systemu prewencji.

Obok analizy akt konieczne jest słuchanie skrzywdzonych – nie tylko w celu pomocy im, nie tylko dlatego, że wymaga tego sprawiedliwość, ale dlatego, aby od nich usłyszeć, co należy poprawić w tym miejscu i środowisku, w którym warunki pozwoliły na krzywdzenie. Dotyczy to tak instytucji Kościoła, jak i innych miejsc, gdzie są skrzywdzone osoby, w tym również rodzin.

Ostatnim punktem jest wyciągnięcie wniosków i wspólna praca nad zmianą. Jeśli nie wykorzystamy tej szansy teraz – to i tak tę drogę będziemy musieli przejść, ale jeszcze bardziej rozbici, podzieleni i bezradni aniżeli w tym momencie. 

Zmiana świadomości, zmiana w Kościele

Na koniec wrócę do refleksji początkowej. Napisałam, że nie ma sensu zadawanie pytania, czy Karol Wojtyła wiedział, a następnie wykazywanie, że wiedział oraz pokazywanie, że nie reagował zgodnie ze współczesnymi oczekiwaniami i standardami. Rozumiem, że panowie Gutowski i Overbeek mieli jakąś motywację, podejmując tak postawione zadanie. Dla mnie jest to kwestia oczywista, które nie wymaga badań.

Trudno, aby ktoś, kto pracuje lub pracował z ludźmi i któremu ludzie podlegają lub podlegali, nie wiedział o wykorzystaniu seksualnym. Trudno też, aby w latach 60. czy 70. działał zgodnie z wiedzą, kompetencjami i metodami lat 20. kolejnego wieku. W ciągu tych 50-60 lat diametralnie zmieniła się świadomość tego, czym jest wykorzystanie seksualne, wiedza o jego skutkach krótko- i długotrwałych, uznanie praw dziecka. Dziś mamy już na ten temat liczne opracowania naukowe.

W odniesieniu do tematu „Wojtyła a wykorzystanie seksualne w Kościele” nie można nie brać tego pod uwagę. Istotne jest, czy wraz z czasem, zdobywaniem wiedzy, kontaktem z osobami skrzywdzonymi przez księży jego postawa się zmieniała, czy zmieniała się reakcja Kościoła. Ja tę zmianę dostrzegam, ale widzę jeszcze długą drogę przed nami – tak przed Kościołem w Polsce, jak i przed Kościołem powszechnym.

Przeczytaj także: Ewa Kusz, „Kultura klerykalna a pedofilia” (2015)