W ciągu kilku miesięcy zmieniły się postawy Polaków wobec uchodźców. Przyczyna była prozaiczna

Jak polscy politycy odwołujący się do katolicyzmu poradzili sobie z tym, że ich poglądy są rozbieżne z nauką Kościoła o migracji? Wystarczyło rozmyć lub zmienić definicję słowa „uchodźca”.

Fragment książki „Uchodźcy, migranci i Kościół katolicki”, która ukazała się właśnie nakładem Wydawnictwa Więź

To był dość prosty, zwykle skuteczny trik, ułatwiający wzbudzenie zainteresowania słuchaczy i rozpoczęcie dyskusji. Podczas różnych debat poświęconych kryzysowi migracyjnemu czy na zajęciach ze studentami prosiłem na początku o odgadnięcie nazwy państwa, w którym 72 proc. obywateli opowiada się za przyjęciem uchodźców, a sprzeciwia się temu zaledwie 21 proc. Padały różne odpowiedzi – Niemcy, Szwecja, Holandia, czasem ktoś podejrzewał Czechy. Niezwykle rzadko padała odpowiedź prawdziwa: to Polska.

Taki obraz postaw Polaków względem uchodźców przyniósł opublikowany w czerwcu 2015 roku raport CBOS‑u, w którym zresztą (o ironio!) podkreślano ich stabilność: „O poglądy dotyczące przyjmowania przez Polskę uchodźców politycznych pytaliśmy po raz pierwszy w 2004 roku. Jednak mimo upływu ponad dziesięciu lat stosunek Polaków do tej kwestii prawie się nie zmienił”[1]. Kiedy zadawałem słuchaczom pytanie w 2016 czy 2017 roku, wielu z nich trudno było uwierzyć, że jeszcze niedawno Polacy mogli być uchodźcom tak przychylni.

Kilka miesięcy 2015 roku nie tylko kompletnie przeorientowało postawy Polaków względem przybyszów, lecz także wy znaczyło sposób postrzegania uchodźców i migrantów. Co się wydarzyło w tym newralgicznym okresie? Nie doszło wówczas w Europie do żadnych zamachów terrorystycznych (często i chętnie przypisywanych uchodźcom), przed którymi obawy miałyby być wedle niektórych źródłem niechęci do udzielania im gościny.

Za pomocą retorycznych zabiegów władze próbowały przekonywać, że Polska przyjmuje każdego potrzebującego pomocy uchodźcę – w skali nieporównywalnej nawet z innymi państwami dotkniętymi kryzysem migracyjnym

Rafał Cekiera

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Przyczyna jest dość prozaiczna i powszechnie znana: wzmożone ruchy migracyjne do Europy nałożyły się w Polsce na kampanię przed elekcją parlamentarną (25 października 2015 roku). Dla części ugrupowań politycznych stało się to okazją do wykorzystania dramatu uchodźców i migrantów w celu uzyskania dodatkowych punktów procentowych. Przez tych kilka miesięcy udało im się obszar rozumiany wcześniej przede wszystkim w kategoriach humanitarnych i w kategoriach międzyludzkiej solidarności przeobrazić w pole wielowymiarowego zagrożenia: etnicznego, religijnego, kulturowego, ekonomicznego czy po prostu egzystencjalnego.

Konsekwencją była rzadko spotykana w badaniach społecznych dynamika zmian postaw. W miesiącu wyborów parlamentarnych (październik 2015) niechęć do przyjmowania uchodźców dwukrotnie się zwiększyła w stosunku do maja tegoż roku – taką postawę deklarowało już 43 proc. Polaków. Gotowość do udzielenia schronienia spadła z 72 proc. do 54 proc.[2].

Znaczącym świadectwem pozytywnych i mocno ugruntowanych postaw Polaków względem uchodźców we wcześniejszym okresie mogą być wyniki Europejskiego Sondażu Społecznego, którego polska edycja została przeprowadzana od 17 kwietnia do 14 września 2015 roku (czyli w większości jeszcze przed apogeum antyuchodźczej kampanii). Jak czytamy w omówieniu jego wyników, „deklarowane postawy Polaków wobec uchodźców są szczególnie życzliwe i otwarte, pod tym względem przodujemy wśród państw europejskich analizowanych w badaniu. Również w edycji Europejskiego Sondażu Społecznego z 2002 r. Polacy wykazywali bardzo otwarte i przyjazne postawy wobec uchodźców, czym wyróżniali się wśród respondentów innych państw (…). Obie edycje ESS (2002 oraz 2015) pokazały stabilne pozytywne postawy Polaków wobec uchodźstwa”[3].

Kim byli uchodźcy, którzy tak wpłynęli na zmianę w ich postrzeganiu przez Polaków? Produkowanymi przez polityczne i medialne narracje fantomami – produkowanymi, dodajmy, w oderwaniu od realnie istniejących ludzi. To wydaje się kluczowe dla interpretacji polskiej debaty o kryzysie migracyjnym – miała ona charakter politycznej gry, toczonej za pomocą wyobrażonych konstrukcji uchodźców[4]. Co oczywiste zatem, była ona przede wszystkim walką o przeforsowanie politycznie użytecznego wizerunku przybyszów, który następnie mógł być (w roli straszaka) wykorzystywany do rozbudzania obaw i – tu dochodzimy do mety politycznej kalkulacji – zaoferowania wyborcom odpowiedniego remedium. Zdemonizowani uchodźcy stali się narzędziem do sformułowania politycznej propozycji: „oferujemy poczucie bezpieczeństwa za cenę wyborczego głosu”.

Proces ten mógł się dokonać w tak krótkim czasie również dzięki rewolucji zachodzącej w obiegach komunikacyjnych, związanej z gwałtownym wzrostem znaczenia mediów społecznościowych. Pomagały one w rozbudzaniu strachu i niepewności, które są naturalnymi towarzyszami natężonych zjawisk migracyjnych. Antropolog Arjun Appadurai diagnozował niegdyś to zjawisko w książce „Strach przed mniejszościami. Esej o geografii gniewu”: „każdy rodzaj niepewności zyskuje na sile wówczas, gdy pojawiają się (z jakiejkolwiek przyczyny) ruchy ludnościowe na wielką skalę, kiedy nowe nagrody lub ryzyko wiążą się z wielkimi tożsamościami etnicznymi lub gdy istniejące sieci wiedzy społecznej są niszczone przez plotkę, terror czy ruch społeczny”[5]. Cyfrowych plotek (mających na przykład formę rozmaitych memów) wokół kryzysu migracyjnego pojawiło się całe mnóstwo.

Kryzys migracyjny wpływał na postawy mieszkańców różnych państw. Przekrojowe analizy pozwalają jednak dostrzec polską specyfikę. Dowodem mogą być rezultaty międzynarodowych badań (Refugees Welcome Survey), przeprowadzonych w 2016 roku. W raporcie analizującym uzyskane wyniki posłużono się syntetycznym Refugees Welcome Index. Polska na 27 analizowanych państw zajęła 24. miejsce, wyprzedzając tylko Tajlandię, Indonezję i Rosję (uzyskaliśmy 36 pkt na 100 możliwych, mediana wyniosła 52 pkt). W kwestii akceptacji uchodźcy w najbliższym otoczeniu spośród całej stawki jedynie Rosjanie deklarowali mniejszą od Polaków otwartość.

Co szczególnie interesujące – znacznie rzadziej od obywateli państw, do których przybywali uchodźcy, byliśmy także przekonani, że „ludzie powinni mieć możliwość schronienia się w innych krajach, aby uciec od wojny lub prześladowań”. Z takim stwierdzeniem „zdecydowanie” zgodziło się 20 proc. Polaków (np. Niemcy – 69 proc., Hiszpanie – 78 proc. czy mocno doświadczeni kryzysem migracyjnym Grecy – 64 proc.). Ogółem zgodziło się z takim twierdzeniem 73 proc. Polaków, 94 proc. Niemców, 93 proc. Hiszpanów i 83 proc. Greków[6].

Innym ciekawym międzynarodowym porównaniem, którego rezultaty po części przynajmniej można interpretować w kontekście antyuchodźczej kampanii 2015 roku, są opublikowane dwa lata później badania Paw Research Center, dotyczące preferencji związanych z życiem w zróżnicowanym (bądź jednolitym) społeczeństwie. Przeprowadzone ono zostały wśród mieszkańców 18 państw Europy Środkowej i Wschodniej.

Większość Polaków (57 proc.) opowiedziała się za twierdzeniem, że „lepiej jest, gdy społeczeństwo składa się z ludzi o takiej samej narodowości, religii i kulturze”. Dało to Polsce czwartą pozycję na liście państw preferujących jednorodność społeczną. Społeczeństwo zróżnicowane preferowało w badaniu 34 proc. badanych Polaków – a na przykład aż 73 proc. Bośniaków, 66 proc. Serbów czy 65 proc. Chorwatów.

To zresztą jeszcze inny intrygujący wniosek z badania – życie w społeczeństwach niehomogenicznych preferują mieszkańcy państw, które w nieodległej przeszłości doświadczyły konfliktów etnicznych[7]. […]

Retoryka pojęć odwróconych

Wspomnieliśmy już o fantomowym charakterze kryzysu migracyjnego w Polsce – nie dotknął on naszego kraju bezpośrednio, w Polsce przebywała w 2015 roku śladowa liczba osób, którym udzielono ochrony międzynarodowej. Spór o pomoc przybywającym do Europy dotyczył w pierwszym rzędzie postrzegania uchodźcy, w tym jego definicji. Ta pochodząca z Konwencji Genewskiej nie miała dla rozemocjonowanego sporu politycznego większego znaczenia[8]. Rozumienie i zakres terminu „uchodźca” były znacząco redefiniowane w toku politycznej debaty oraz w jej medialnych prezentacjach.

O tym, jak radykalnie zmieniło się rozumienie tego pojęcia, świadczyć może zestawienie dwóch badań prowadzonych wśród młodych osób. Pytani w 2001 roku o uchodźców studenci w pierwszej kolejności wskazywali na handlujących na targowiskach obywateli Rumunii: „Uchodźcy? A! To ci Rumuni!”[9]. Charakteryzując ich dolę, używali sformułowań w rodzaju „biedni”, „bezdomni”, „w ciągłym strachu, wystraszeni” czy „zagubieni”[10].

Zupełnie inne skojarzenia usłyszały w wywiadach prowadzonych z młodymi Polakami (18–30 lat) na początku 2016 roku Agnieszka Mikulska‑Jolles i Dorota Hall. Przytoczmy fragment ich raportu: „«To jest hołota taka» – mówiła jedna z respondentek, a pozostali uczestnicy badań dość powszechnie wtórowali jej w tym rozpoznaniu. Mówiono zatem o uchodźcach: hołota, swołocz, menelstwo, masa, bydło, spędowisko, pasożyty. I, ogólnie, zwierzęta: «ja ich sobie wyobrażam trochę jak takie zwierzęta, które przyjeżdżają do jakiegoś większego państwa, tak? Którzy z buszu wyszli na jakieś miasteczko. I nie wiedzą, co mają zrobić, bo są zagubieni»”[11].

Można przypuszczać, że na tak drastycznie odhumanizowane rozumienie uchodźcy wpływ miała forma polityczno‑medialnej debaty. W Polsce być może definicja uchodźcy była bardziej podatna na rozmaite manipulacje – przede wszystkim ze względu na niewielką relatywnie liczbę takich osób. Już w latach dziewięćdziesiątych XX wieku – wskazują M. Ząbek i S. Łodziński – w Polsce istniał dysonans poznawczy między uchodźcą „wyobrażonym” (wówczas: biednym, obdartym, pokornym i z tobołkiem w ręku) a „realnym” (niektórzy przybywający wtedy uchodźcy z Bliskiego Wschodu byli osobami relatywnie zamożnymi)[12]. Ubiegający się o status musieli więc starać się „utrzymywać równowagę między własnym wyobrażeniem tego, kim powinien być uchodźca, swoją własną historią jako uchodźcy a definicją konwencyjną”[13]. Prowadziło to do sytuacji – czytamy w innej publikacji – „że osoby te, chcąc funkcjonować jako uchodźca, muszą do pewnego stopnia podporządkować czy też zmodyfikować swoją tożsamość tak, by być w stanie skutecznie odgrywać rolę, w której się ich widzi”[14]. Refren popularnej piosenki zespołu Lao Che „Uchodźcą jestem / Zmuszony uchodzić jestem / Za kogoś, kim nie jestem” jest opisem zjawisk o charakterze dość uniwersalnym.

Próby redefinicji pojęcia uchodźcy – szczególnie w prawicowo‑konserwatywnych środowiskach – mogły po 2015 roku wynikać także z poszukiwania spójności między własnymi poglądami czy politycznymi wyborami a nauką Kościoła katolickiego. Rozmywanie lub zmiana znaczeniowa kategorii uchodźcy umożliwiała radzenie sobie z niekoherencją polegającą na powoływaniu się na autorytet Kościoła przy jednoczesnym wspieraniu zupełnie rozbieżnych z jego nauczaniem poglądów. Było to także użyteczne podczas rozmaitych publicznych dyskusji czy spotkań, gdzie niejednokrotnie próbowano prawicowo‑konserwatywnych polityków czy publicystów konfrontować z wypowiedziami papieża Franciszka lub po prostu społeczną nauką Kościoła katolickiego.

W kontekście religijnym dość oryginalną definicję, zawężającą uchodźców wyłącznie do chrześcijan, zaproponował poseł Polski Razem Jarosława Gowina, Jacek Żalek: „Prawdziwi uchodźcy są bestialsko mordowani, bo to są chrześcijanie. Oni są ofiarami tej wojny, są zamknięci w gettach, w obozach. A na emigrację mogą sobie pozwolić tylko ci, którzy nie są zamknięci i których po prostu na to stać. Ci, którym naprawdę trzeba pomóc, nie dotarli tutaj”. Próbujących docierać do Europy przez wody Morza Śródziemnego Syryjczyków określano także jako „młodych, wysportowanych byczków” (J. Brudziński), którzy w dodatku posiadają telefony komórkowe, co – wedle tej optyki – przekreśla możliwość uznania ich za uchodźców i nadaje pejoratywnie w tym kontekście określany status imigrantów ekonomicznych[15]. Uchodźcom chętnie doklejano także łatkę terrorystów, bezpośrednio utożsamiając ich ze sprawcami zamachów w Europie.

[…] Redefinicja pojęcia uchodźcy pociągnęła za sobą także w debacie publicznej znaczeniowe przesunięcie terminu „imigrant ekonomiczny”, który w kontekście przybywających do Europy z Afryki czy Bliskiego Wschodu nabrał wydźwięku pejoratywnego. Musi to zdumiewać w kraju, którego ponad dwa miliony obywateli zaliczyć można właśnie do tej kategorii[16]. Z kolei przybywających coraz liczniej do Polski obywateli Ukrainy – w zdecydowanej większości (przed wybuchem wojny w 2022 roku) poszukujących pracy – zaczęto określać mianem uchodźców.

Podcast dostępny także na Soundcloud i popularnych platformach

Przykładem może być głośna wypowiedź premier B. Szydło w Parlamencie Europejskim (styczeń 2016), jakoby Polska przyjęła około miliona uchodźców z Ukrainy. Słowa te bezzwłocznie prostował ambasador Ukrainy w Polsce („Pani premier mówiła o uchodźcach z Ukrainy, ale nie ma uchodźców z Ukrainy w Polsce. Chodzi o osoby, które przyjeżdżają i przebywają tutaj legalnie, pracują, studiują, płacą podatki i do pewnego stopnia przyczyniają się do rozwoju polskiej gospodarki”), nie znajdują one też w żaden sposób potwierdzenia w danych. W roku 2015 status uchodźcy otrzymało dwóch obywateli naszego wschodniego sąsiada, pomocą socjalną Urzędu do Spraw Cudzoziemców było objętych na początku 2016 roku 1831 Ukraińców.

Dość swobodne podejście do definicji uchodźców i dezynwolturę w podawaniu ich liczby potwierdzały także kompletnie inne szacunki – choć równie dalekie od statystyk oficjalnych instytucji – które kilka dni później na forum w Davos przywołał ówczesny wicepremier M. Morawiecki: „Polska przyjęła 350 tys. uchodźców, oczywiście różnego rodzaju, nie tylko «wojennych», ale i po prostu uchodźców z Ukrainy w roku 2014 i 2015. Jest to więc druga największa liczba po Wielkiej Brytanii, w odniesieniu do całości populacji kraju”. W przypadku tych dwóch wypowiedzi oczywisty jest ich polityczny kontekst – czyli próba przekonania zagranicznych instytucji o przyjmowaniu przez Polskę uchodźców (miliona bądź 350 tysięcy).

Narracja ta wspierana była także przez prezydenta A. Dudę, który – szczególnie na użytek odbiorcy zagranicznego – wielokrotnie przekonywał, że Polska jest „gotowa przyjąć każdego potrzebującego ochrony”, reagując w ten sposób na pytania o brak zaangażowania naszego kraju w solidarne rozwiązanie kryzysu migracyjnego (zob. np. wywiad z grudnia 2015 roku dla „Der Spiegel”).

Słowa te prezydent powtórzył pół roku później podczas pobytu w Kanadzie: „Jesteśmy gotowi na przyjęcie każdego uchodźcy, który trafi do Polski – uciekając przed wojną na Bliskim Wschodzie – bez względu na wyznawaną wiarę i status ekonomiczny, o ile spełni wymogi prawne i będzie chciał zostać w naszym kraju”.

Charakterystyczne dla wypowiedzi prezydenta A. Dudy z tego okresu jest też uzasadnianie odmowy wzięcia przez Polskę udziału w relokacji uchodźców troską o ich życiową sytuację. Zgoda na osiedlenie się w Polsce osób przetrzymywanych w nieludzkich warunkach w obozach we Włoszech i Grecji miałaby – według prezydenta – charakter rozwiązania siłowego, łamiącego prawa uchodźców:

„Nie wyobrażam sobie, że ktokolwiek będzie do Polski przywożony siłą i siłą tutaj przetrzymywany w zamknięciu. Polska jest przeciwna mechanizmowi przymusowej relokacji uchodźców. (…) Zawsze mieliśmy jednoznaczne stanowisko, że każdy potrzebujący, który przyjedzie do Polski, który do nas się zgłosi, tę pomoc otrzyma” (kwiecień 2016)

„(…) stanowczo sprzeciwiamy się kwotom związanym z relokacją i karom, które Komisja Europejska chce wprowadzić. Nie możemy zmuszać migrantów do osiedlenia w Polsce. Co jeżeli zechcą wyjechać do Niemiec, Danii czy Szwecji? Co jeżeli będą chcieli dołączyć do swoich rodzin w Hamburgu czy Malmö? Mamy ich zatrzymać? Pozbawić praw? To nie jest humanitarna polityka” (maj 2016).

„«Jeżeli ktoś będzie chciał przyjechać do naszego kraju, będzie uchodźcą, bo ucieka ze swojego kraju, gdzie zagrożone jest jego życie, zdrowie, to zapewniam, że zostanie przez nas przyjęty» – powiedział prezydent. Jednocześnie zaznaczył, że Polska jest przeciwna temu, by uchodźców sprowadzać do naszego kraju siłą. – «Wtedy musielibyśmy chyba ich siłą w Polsce próbować zatrzymać, bo jak inaczej? A my nie będziemy więzili żadnego wolnego i niewinnego człowieka» – podkreślił” (czerwiec 2016).

Za pomocą retorycznych zabiegów władze próbowały przekonywać, że Polska przyjmuje każdego potrzebującego pomocy uchodźcę – w skali nieporównywalnej nawet z innymi państwami dotkniętymi kryzysem migracyjnym. Równocześnie jednak ze względu na szacunek dla praw człowieka – to drugi wymiar tej narracji – nie możemy wziąć udziału w programie relokacji uchodźców z obozów w Grecji i Włoszech.

Przeczytaj też: Uchodźca to człowiek, a chrześcijaństwo bez miłosierdzia nie istnieje

---

[1] „Polacy wobec problemu uchodźstwa”, CBOS 81/2015.
[2]„Polacy o uchodźcach – wyniki badania zrealizowanego trzy tygodnie po obchodach Dnia Uchodźcy, TNS OBOP, K.048/06, lipiec 2006.
[3] K. Andrejuk, „Postawy wobec imigrantów w świetle wyników Europejskiego Sondażu Społecznego 2014–2015. Polska na tle Europy”, „Working paper” 2015, No. 2, s. 14–15.
[4] Liczba uchodźców w Polsce w 2015 roku miała wymiar zupełnie mikroskopijny. Status uchodźcy nadano wówczas 348 cudzoziemcom, w tym 203 Syryjczykom (głównie osoby, które przybyły do Polski z inicjatywy Fundacji Estera), 24 Irakijczykom, 21 osobom z Federacji Rosyjskiej, 20 bez‑ państwowcom, 15 osobom z Egiptu, 14 z Białorusi i 12 z Turkmenistanu. Ochrona uzupełniająca została natomiast udzielona 167 osobom – w tym 104 obywatelom Federacji Rosyjskiej oraz 24 Irakijczykom.
[5] A. Appadurai, „Strach przed mniejszościami. Esej o geografii gniewu”, PWN, Warszawa 2009, s. 15–16.
[6] „Refugees Welcome Survey 2016: Views of Citizens Across 27 Countries”, ed.C. Holme, M. Prudhomme, Topline Report from GlobeScan (2016).
[7] „Religijność i przynależność narodowa w Europie Środkowo‑Wschodniej”, Paw Research Center, 2017, s. 45.
[8] Wedle ratyfikowanej przez Polskę w 1991 roku konwencji, uchodźca to osoba, która „na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, albo która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń poza państwem swojego dawnego stałego zamieszkania, nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa” (art. 1, par. 2).
[9] E. Czapka, „Stereotyp uchodźcy”, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko‑Mazurskiego, Olsztyn 2006, s. 102.
[10] Ibidem, s. 108–109.
[11] D. Hall, A. Mikulska‑Joles, „Uprzedzenia, strach czy niewiedza? Młodzi Polacy o powodach niechęci do przyjmowania uchodźców”, „Analizy. Raporty. Ekspertyzy” 2016, nr 1, s. 61.
[12] M. Ząbek, S. Łodziński, „Uchodźcy w Polsce. Próba spojrzenia antropologicznego”, Oficyna Wyd. ASPRA‑JR, Warszawa 2008, s. 395–396.
[13] Ibidem, s. 420.
[14] M. Kolankiewicz‑Lundberg, A. Sabik, M. Trojanek, „«Bardzo im współczuję, ale…» – wizerunek uchodźcy w dyskursie politycznym, medialnym i społecznym. Przypadek Kamisy Dżamaldin”, w: „Uchodźcy: teoria i praktyka”, red. I. Czerniejewska, I. Main, Stowarzyszenie „Jeden Świat”, Poznań 2008, s. 109.
[15] Argument dotyczący nadreprezentacji młodych mężczyzn wśród wyruszających w niezwykle trudną i ryzykowną podróż do Europy można uznać za przykład argumentacyjnej niespójności. Te same osoby, które go używają, w innych okolicznościach niejednokrotnie pomstują na „nieodpowiedzialnych rodziców”, którzy w taką podróż decydowali się zabierać swoje dzieci (np. przypadek Alana Kurdiego).
[16] Liczbę polskich emigrantów na koniec 2015 roku GUS szacował na niemal 2,4 mln osób. Zob. „Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej emigracji z Polski w latach 2004–2015”.