Może trzeba upaść jeszcze niżej? Głos po reportażach Pauliny Guzik

Jeśli w centrum zainteresowania biskupa czy prowincjała nie znajdują się wierni, lecz wyłącznie księża i zakonnicy, to zawsze znajdzie się powód, by „okazać miłosierdzie” sprawcy i nie karać grzesznika.

Myślałem, że doświadczenie komisji ws. Pawła M. udało mi się już przepracować, zostawić za sobą, zrozumieć. Po dwuodcinkowym reportażu śledczym Pauliny Guzik na temat Macieja Sz. i działań jego przełożonych wiem, że tego zwyczajnie nie da się zrobić. Tamto doświadczenie wraca i zmusza do nieustannego rewidowania własnego myślenia o Kościele. Nie da się go zostawić za sobą, szczególnie że takich historii jest coraz więcej.

I cisną się na usta pytania. Ile takich spraw, jak te dominikanina Pawła M. i jezuity Macieja Sz., czeka jeszcze polski Kościół? Prowincjałowie jakich jeszcze zakonów i zgromadzeń, biskupi których jeszcze diecezji zostaną oskarżeni o lekceważenie dobra osób pokrzywdzonych?

Rozpad systemu kościelnego

Nie mam na te pytania wygodnych odpowiedzi. Jesteśmy na początku tego procesu, przed nami jeszcze wiele niewyjaśnionych spraw, wiele bólu skrzywdzonych, który trzeba przyjąć i z którym trzeba się zmierzyć, wiele buty i pychy – maskowanej kościelną i religijną nowomową – przełożonych kościelnych, i wreszcie wiele zniszczonych legend. Droga, którą musimy przejść, jest drogą przez ciemność, cierpienie, zniszczenie wielu fundamentów, na których budowana była nasza wiara, nasz – znany nam – system kościelny.

Zanikną też, widać to coraz wyraźniej, pewne formy życia zakonnego czy wspólnotowego, a pewne formy religijności czy praktyk zostaną – i słusznie – odrzucone jako niebezpieczne nie tylko emocjonalnie czy psychologicznie, ale też duchowo. Wierzę, że gdy już przejdziemy przez tę drogę – te czterdzieści, a może i więcej lat pustyni i drastycznego oczyszczenia – to zobaczymy Kościół inny, bardziej ewangeliczny, bardziej Chrystusowy, to znaczy będący bardziej ze skrzywdzonymi, odrzuconymi, a mniej z tymi, którzy są wewnątrz systemu i są jego twórcami. Wierzę w to – ale jest to wiara abrahamowa, oparta na zaufaniu Słowu, a nie na empirycznych przesłankach.

Przed nami jeszcze wiele niewyjaśnionych spraw, wiele bólu skrzywdzonych, wiele buty i pychy przełożonych kościelnych, i wreszcie wiele zniszczonych legend. Droga, którą musimy przejść, jest drogą przez ciemność, zniszczenie wielu fundamentów, na których budowana była nasza wiara

Tomasz Terlikowski

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Tego procesu nie da się przyspieszyć. Nie da się go przeprowadzić tylko zmianą prawa (choć jest ono niezbędne), konsekwencjami kanonicznymi i karnymi (choć bez nich się nie obędzie) czy wielkimi słowami. Rozpad budowanego przez wieki systemu musi trwać i musi boleć, szczególnie, gdy uświadomimy sobie, że jest on żywy nie tylko w instytucjach, prawie kanonicznym, modelu formacji kapłańskiej (choć także formacji świeckich), ale także w języku, obyczaju, a przede wszystkim w myśleniu, postrzeganiu, emocjach.

Ogromna większość z nas (ja także) zwyczajnie nie jest w stanie wyobrazić sobie innego Kościoła, Kościoła wolnego od tych skaz i wad, które doprowadziły do tego, że i dominikańscy i jezuiccy przełożeni (a z pewnością także wielu, wielu innych) oraz wielu biskupów (nawet tych osobiście wierzących i pobożnych, a nawet świętych) nie chciało widzieć krzywdy wykorzystania seksualnego, nie potrafiło zastosować nawet istniejących zapisów prawnych, by chronić dzieci i młodzież przed działaniami przestępców w sutannach czy habitach, w których widzieli wyłącznie braci i „biednych grzeszników”, a nie ludzi niszczących życie innym.

Znamy dobro, jakie otrzymaliśmy wewnątrz tego systemu (ja też je znam), łaskę, która przyszła do nas przez instytucje kościelne. I nie potrafimy sobie wyobrazić, że niestety pewne elementy działania, życia zakonnego, zwyczajów czy obrzędów mogły służyć przestępcom do niszczenia życia emocjonalnego, psychicznego i duchowego innych ludzi. I że system, który tak wspaniale działał, działał tak również dlatego, że krzywda najmłodszych była wpisana w koszt jego trwania. Zaś tym, co miano do zaofiarowania skrzywdzonym, nie były sprawiedliwość i bezpieczeństwo, lecz modlitwa i – w najlepszym razie – delikatne napomnienie dla sprawcy, który o wiele bardziej niż skrzywdzeni był przedmiotem troski hierarchicznej instytucji.

Demoniczne trwanie w błędzie

Wielokrotnie, gdy byłem młodszy, słyszałem od księży i biskupów słowa (niekiedy przypisywane kard. Stefanowi Wyszyńskiemu, a niekiedy św. Augustynowi z Hippony): „Błądzenie jest rzeczą ludzką, ale trwanie w błędzie – diabelską”. Teraz chciałbym zadedykować te słowa wszystkim przełożonym kościelnym, którzy są „bohaterami” tych i podobnych historii (a z pewnością będzie ich o wiele więcej). Owszem są ludzie – także opisywanie przez Paulinę Guzik – którzy na błędach się uczą, którzy wyciągają z nich wnioski i potrafią o nich mówić otwarcie. Nie brak jednak i takich, którzy – zasłaniając się kościelną nowomową, koniecznością wypracowania „zaktualizowanych odpowiedzi” na pytanie „co zrobić z grzesznikiem w Kościele” – tkwią w błędzie i przekonują, że niczego z czasów swojej odpowiedzialności „nie żałują”.

Tyle że w tej sprawie nie trzeba zaktualizowanej odpowiedzi, bowiem odpowiedź na pytanie, co Kościół powinien zrobić z grzesznikiem, jest niezmienna (okazać mu miłosierdzie), a w tej sprawie trzeba było zadać zupełnie inne pytanie: jak chronić ludzi, powierzonych odpowiedzialności duszpasterskiej zakonników czy księży? Czy ktoś, kto – wykorzystując do tego praktykę duszpasterską i własne kapłaństwo – uwodzi i wykorzystuje seksualnie dziewczęta (nawet jeśli pełnoletnie), którymi ma się opiekować, może i powinien dalej być księdzem i zakonnikiem? Czy może w indywidualnym kierownictwie duchowym spotykać się z młodymi kobietami?

To nie jest pytanie o miłosierdzie, bo – choć może niektórym prowincjałom czy biskupom wydaje się to niewiarygodne – także poza zakonem i poza kapłaństwem możliwe jest dobre i pobożne życie, i tam też doświadczyć można miłosierdzia. Miłosierdziem wobec sprawcy takich czynów nie jest skierowanie go na nową placówkę (nawet z zakazem pracy z młodzieżą), lecz wydalenie go z zakonu, tak by już nigdy więcej nikogo – powołując się na zakonny czy kapłański autorytet – nie skrzywdził.

Jest to więc pytanie przede wszystkim o bezpieczeństwo osób, wobec których duchowni występują wyposażeni w sakralny autorytet instytucji kościelnej. To właśnie jest kluczowa kwestia: czy prowincjał, biskup lub inny kościelny przełożony ma świadomość, że ciąży na nim odpowiedzialność nie tylko za współbraci w życiu zakonnym czy kapłanów, którzy mają być jak „źrenica oka biskupa”, lecz także za wiernych, którym oni wszyscy służą? Jeśli w centrum zainteresowania biskupa czy prowincjała nie znajdują się wierni, lecz wyłącznie księża i zakonnicy, to zawsze znajdzie się powód, by „okazać miłosierdzie” sprawcy i nie karać grzesznika.

Odrzucić klerykalne myślenie korporacyjne

Z wielu rozmów z byłymi i obecnymi przełożonymi kościelnymi wiem, że najtrudniejszym wyzwaniem jest dla nich zerwanie z takim właśnie klerykalnym, korporacyjnym myśleniem, w którym to kapłaństwo jest najważniejsze. „Panie Tomku, pan nigdy nie był w zakonie, nie jest pan w stanie zrozumieć, jaką odpowiedzialność za braci ponoszę. Nie mogę ich osądzać, donosić na nich” – mówił mi kiedyś po burzliwej debacie z pewnym biskupem były już przełożony jednego ze zgromadzeń zakonnych.

„Biskup sprzeniewierza się swemu powołaniu, gdy staje się prokuratorem donoszącym sądom na grzeszącego syna” – mówił na Jasnej Górze bp Antoni Długosz (przeprosił później za swoje słowa), a tę samą myśl wyrażał wcześniej biskup-senior diecezji Syros, Santorini i Krety Francesco Papamanolis: „Nie mogę zaakceptować, abym jako biskup miał obowiązek ujawnienia takiego faktu”. Ów pasterz-senior przypomniał, że II Sobór Watykański II, który jest dlań stałym punktem odniesienia, głosi, iż biskup ma być dla swych kapłanów ojcem, bratem i przyjacielem. „Jaki ojciec doniósłby na swego syna, nawet jeśli popełnił on grzech zabójstwa?” – pytał retorycznie.

Jeśli przytaczam obie te wypowiedzi, to właśnie dlatego, że w ten – absolutnie klerykalny sposób – myśli bardzo wielu duchownych, nawet jeśli wiedzą oni, że nie mogą się do tego przyznać. W takiej perspektywie nie ma miejsca na świeckich, na ich prawa, na uznanie, że istnieją wartości i zasady istotniejsze niż relacja biskupa i księdza czy zachowanie kapłaństwa. Tak długo jak w myśleniu biskupów i księży to oni sami będą zajmować jakieś szczególnie istotne i godne ochrony miejsce, i tak długo jak długo przełożeni będą uznawać, że ich relacja do współbraci w kapłaństwie czy życiu zakonnym jest istotniejsza niż relacja do wiernych i odpowiedzialność za nich – tak długo na głębokim poziomie niewiele się nie zmieni. Braterstwo i odpowiedzialność muszą być szersze niż instytucja.

Więcej nie dało się zrobić?

Istotnym problemem pozostaje także konieczność zmierzenia się z błędami własnymi i poprzedników. Owszem są ludzie – i w tekście Pauliny Guzik oni występują – którzy potrafią uznać, że się mylili, że czegoś nie wiedzieli i że pewne kwestie można było zrobić lepiej. Większość jednak (i tak jest w każdej instytucji) woli udawać, że nic się nie stało, że brakowało odpowiednich narzędzi (choć zazwyczaj one istniały, tylko trzeba ich było poszukać), i ostatecznie przekonywać, że nic więcej nie dało się zrobić.

A jako że dokładnie te same mechanizmy działały we wszystkich zgromadzeniach i zakonach, w diecezjach i wspólnotach, to zrozumiałe się staje, dlaczego z takim trudem przebiega proces zmiany mentalności. W każdej diecezji i w każdym zgromadzeniu są takie historie; wszędzie są przełożeni, którzy popełnili błędy czy zaniedbania i muszą się zmierzyć z własną historią. Opór jest więc ogromny, wielu ma na innych własne haki, a sakralizacja instytucji, uznanie jej za nieomylną, sprawia, że łatwo usprawiedliwić własne błędy koniecznością obrony Kościoła. I tak koło się zamyka.

Zmiany wymaga także, i to widać również w tekstach Pauliny Guzik, myślenie w kategoriach sukcesu duszpasterskiego. Jeśli jego miarą pozostaje to, ilu wiernych przyciąga duchowny, jeśli głównym elementem oceny pozostaje kwestia liczb, to metody, jakimi osiągamy owe cele, stają się nieistotne. Można budować sektę, można stosować przemoc psychiczną (szczególnie, jeśli ubierze się ją w język religijny), można wykorzystywać wiedzę uzyskaną w czasie spowiedzi czy rozmów duchowych do szantażowania i zastraszania duchowego wiernych, bo przecież dzięki temu stają się oni „pobożniejsi”…

Nikogo natomiast nie interesuje, że uzyskane w ten sposób skutki emocjonalne i psychiczne z wiarą wiele wspólnego nie mają, zaś cel, jakim jest ewangelizacja, nie może uświęcać niegodziwych środków. Aby to zmienić, trzeba sobie uświadomić, że sukces nie jest imieniem Boga, że wiara nie ma nic wspólnego z neurotycznym przerażeniem, i że dobro duchowe wiernych oznacza nie tyle praktykowanie, ile realne wiązanie z Bogiem.

Czy wystarczy wysłuchanie skrzywdzonych?

Czy jest jakaś metoda, by proces zmiany, oczyszczenia, drogi przez ciemność, choćby odrobinę przyspieszyć? Jeden z moich przyjaciół księży powiedział mi ostatnio, że coś – może powoli – mogłoby się zmienić, gdyby każdy rektor seminarium i każdy biskup został zamknięty na tydzień w pokoju, by spokojnie zapoznać się, przemodlić i przemedytować raport komisji w sprawie Pawła M. W ciszy.

A na koniec (to już mój dodatek) powinno mu się umożliwić wysłuchanie – nie, nie oficjalne spotkanie; nie z wyselekcjonowanymi skrzywdzonymi, nie w stroju duchownym i nie z autorytetem duchowym, lecz jako słuchacza, który musi wysłuchać – pięciu, dziesięciu, dwudziestu historii osób skrzywdzonych przez księży czy zakonników z jego własnej diecezji czy własnego zgromadzenia oraz przez jego własnych poprzedników. To może doprowadziłoby do rewizji postawy.

Ale i w to coraz mniej wierzę, bo coraz bliższe jest mi analogia z alkoholikiem, który – aby zacząć prawdziwą zmianę swojego życia – najpierw musi zderzyć się z glebą, pogrążyć całkowicie. Kościół w Polsce jeszcze z glebą się nie zderzył. Jak pokazują opisane w „Towarzystwie Maciejowym” decyzje Kongregacji Nauki Wiary, w najlepsze ma się także nadal model funkcjonowania Kurii rzymskiej, w którym nikt nie wie, jakie są przyczyny podjętych decyzji.

Być może trzeba upaść jeszcze niżej, stracić jeszcze więcej autorytetu, zapłacić jeszcze więcej odszkodowań, zmierzyć się z rozpadem mitów kolejnych osób, aby rzeczywiście wyruszyć w trudną drogę przemiany. To jeszcze nie jest ten etap. Paulina Guzik ma jeszcze wiele tekstów do napisania.

Przeczytaj także:
Towarzystwo Maciejowe. Odc. 1: Nie pytać, nie szukać, nie wiedzieć
Towarzystwo Maciejowe. Odc. 2: Jezuickie (nie)rozpoznanie