I ty możesz zostać Dreyfusem

Jolanta Kurska w swojej nowej książce pokazuje „sprawę Dreyfusa” w nowatorski sposób, rozciąga jej promieniowanie na współczesną Francję, Polskę i świat.

 „I ty możesz zostać Dreyfusem”. W ten oto sposób – dość przewrotnie, ale bardzo trafnie – profesor Roman Kuźniar ujął w swojej recenzji wydawniczej sedno najnowszej książki Jolanty Kurskiej „Wieczny powrót Dreyfusa” (Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2022).

Przewrotnie, bo z jednej strony może chodzić o kierowane ku nam serdeczne życzenie typu „i ty możesz zostać świętym czy Sokratesem”, odwołujące się do szlachetnego wzorca postaci pozytywnej i niezłomnej, która ma być dla nas ważnym punktem odniesienia, a zarazem cennym drogowskazem. Z drugiej jednak strony przytoczona w tytule afirmacja może równie dobrze brzmieć złowieszczo i groźnie, jak niepokojąca wróżba, wręcz alarmistyczny straszak, że i nas spotkać może podobnie smutny i zły los.

Widoczna w sprawie Dreyfusa polaryzacja francuskiego społeczeństwa nie spadła z nieba. Dojrzewała ona jak podziemna, złowrogo pulsująca lawa wulkanu

Paweł Matyaszewski

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

A wszystko to trafne, bo właśnie tę podwójną interpretację chciała nam przekazać sama Autorka i zrobiła to z największym kunsztem, znakomicie dowodząc, że nazwisko Dreyfusa wpisane jest od zawsze, praktycznie nieuchronnie, w imperatyw dwuznaczności, w podwójność interpretacji, w dualizm ocen i rozdwojenie stanowisk, jak jakiś nowy, mitologiczny posąg Janusa o dwóch obliczach, jak rewers i awers tej samej monety.

Rysa na beztroskim obrazie

Alfred Dreyfus był francuskim kapitanem artylerii zatrudnionym w sztabie generalnym armii, jedynym tam oficerem pochodzenia żydowskiego, oskarżonym w 1894 roku o szpiegostwo i zdradę na rzecz Niemiec, a ściślej: o przekazywanie im tajnych dokumentów. Na podstawie sfabrykowanych – jak się potem okaże – dowodów, fałszywych zeznań rzekomego świadka, błędnych, a tak naprawdę naciąganych i tendencyjnych opinii grafologów – został skazany wyrokiem sądu wojskowego na degradację oraz dożywotnie zesłanie do położonej z dala od Francji kolonii karnej. Kolonii usytuowanej na Wyspie Diabelskiej w Gujanie Francuskiej w Ameryce Południowej (uwiecznionej w niezapomnianym filmie „Papillon” z 1973 roku w reżyserii Franklina J. Schaffnera ze znakomitymi rolami Dustina Hoffmana i Steve’a McQueena, nakręconym na podstawie autobiograficznej powieści byłego więźnia, Henri Charrière’a).

Dreyfus pozostałby zapewne do końca życia w tym francuskim, zamorskim gułagu o nieludzkim rygorze (zlikwidowanym ostatecznie przez Francuzów dopiero po drugiej wojnie światowej, w 1952 roku), założonym jeszcze za czasów Napoleona III w zabójczym, równikowym klimacie. Jego sprawa zostałaby uznana za zamkniętą, zaś dokumenty procesu odesłane do wojskowego archiwum, gdyby nie postawa jego rodziny: żony Lucie, ale głównie starszego brata Mathieu. Nigdy nie uwierzyli oni w jego winę, co więcej: rozpoczęli starania o uniewinnienie i rehabilitację oraz przywrócenie mu dobrego imienia.

I tu zaczyna się słynna „sprawa Dreyfusa” („l’affaire Dreyfus”), która oficjalnie potrwa długo, bo aż dwanaście lat. Formalnie zakończy się dopiero w 1906 r. całkowitym anulowaniem niesprawiedliwego wyroku we Francji przez najwyższy sąd apelacyjny, przywróceniem Dreyfusowi stopnia oficerskiego, a nawet awansem na majora i uhonorowaniem Legią Honorową. W międzyczasie proces wstrząśnie wręcz społecznym i politycznym życiem Francji, stając się nie tylko jednym z najbardziej rozpoznawalnych wydarzeń, ale też – a chyba i przede wszystkim – jednym z najpoważniejszych kryzysów w jej historii przełomu XIX i XX wieku, brudną plamą na radosnym i beztroskim obrazie Belle Époque. 

Nie chcąc wchodzić szczegółowo w dokładny przebieg sądowej batalii o rehabilitację i uniewinnienie francuskiego kapitana. Podobnie jak czyni to Jolanta Kurska, należy zatrzymać się na najistotniejszych faktach, a zwłaszcza na tym, co kryje się pod nazwą „sprawy Dreyfusa”. Starania rodziny doprowadzają nie tylko do kolejnych rozpraw kasacyjnych (choć w 1899 r. Dreyfus zostanie niestety, mimo wszystko, ponownie uznany za winnego, skazany tym razem „tylko” na dziesięć lat więzienia, a jego degradacja pozostanie utrzymana w mocy), a potem do ułaskawienia przez prezydenta III Republiki, Émile’a Loubeta, i wreszcie ostatecznego uniewinnienia w 1906 r., o czym była już mowa wyżej.

Dwie twarze Francji

Fakty te są bowiem początkiem nie tylko kolejnego procesu sądowego, ale prawdziwego procesu dziejowego w życiu samych Francuzów i ich kraju, ostrej i bolesnej polaryzacji francuskiego społeczeństwa, czego nikt się nie spodziewał, chociaż można ją było przecież w jakimś sensie przewidzieć, bo nie wzięła się znikąd, i nie spadła z nieba. Dojrzewała ona we Francji drugiej połowy XIX wieku jak podziemna, złowrogo pulsująca lawa wulkanu, którego nagła erupcja w 1894 r. dokonała gwałtownego spustoszenia i niszczącego kraj trzęsienia ziemi.

Podział Francji na niezłomnych obrońców Dreyfusa z jednej strony, a na jego bezpardonowych oskarżycieli z drugiej – to istniejące już od dawna w XIX stuleciu, o czym przypomina Jolanta Kurska, pęknięcie i podział Francuzów na dwa przeciwstawne, wręcz wrogie sobie światy. Wierzący w niewinność francuskiego oficera, broniący jego honoru i domagający się dla niego uniewinnienia – to zwolennicy demokracji, obrońcy wolności, krytycy obskurantyzmu, przeciwnicy ksenofobii, których najsłynniejszym reprezentantem był oczywiście Émile Zola ze swoim głośnym listem-pamfletem-manifestem „J’accuse” („Oskarżam”). Prawdziwi adresaci owego listu otwartego zamieszczonego 13 stycznia 1898 r. w gazecie „L’Aurore” (choć tekst skierowany był oficjalnie do prezydenta Félixa Faure, odnosił się w istocie do wrogów Dreyfusa i to właśnie ich oskarżał), to z kolei wyznawcy konserwatyzmu, obrońcy Kościoła, stronnicy reakcji, orędownicy silnej armii, propagatorzy nacjonalizmu, siewcy antysemityzmu.

Te dwie różne twarze Francji widać w „sprawie Dreyfusa” jak w soczewce. Znakomicie przedstawił to Roman Polański w swoim filmie „Oficer i szpieg” z 2019 roku. Z jednej strony, niby skupił się głównie na procesie francuskiego oficera, nawet mniej na samej jego osobie, a bardziej na coraz mocniej wierzącym w jego niewinność pułkowniku Georges’u Picquarcie, przeniesionym, a raczej zesłanym przez swoich przełożonych w 1897 r. do garnizonu w Tunisie, w obawie, by nie odkrył niewygodnej, haniebnej prawdy (jego postać genialnie zagrał Jean Dujardin). Z drugiej strony reżyser świetnie ukazał rozdartą na pół Francję, rosnący antysemityzm, narastający, niebezpieczny nacjonalizm.

Ale przepołowiona Francja to jednak nie tylko kraj różnych od siebie światopoglądów czy politycznych przekonań. Pamiętajmy, że zarówno katolicy, jak i ateiści, monarchiści i republikanie, zwolennicy prawicy i obrońcy lewicy – znajdowali się po obu stronach konfliktu. Chodzi więc również, a tak naprawdę przede wszystkim, o dualizm nieprzystawalnych do siebie, odmiennych, a zarazem podstawowych i uniwersalnych światów wartości. Z jednej strony prawa człowieka, wolność słowa i godność jednostki, z drugiej – nietolerancja, antysemityzm, wrogość do innego. Między tymi dwoma światami faktycznie nie ma możliwości synergii, bo wszystko je dzieli, a nic nie łączy. Nawet wspólna Francja.

Coś nowego w znanej sprawie

Ale wróćmy do samej książki Jolanty Kurskiej, bo to ona przecież wywołała i znakomicie przypomniała powyższy temat. Zbiór jej esejów jest wyborny, pokazuje bowiem „sprawę Dreyfusa” w inny niż zazwyczaj sposób, robi to nowatorsko, przynajmniej w Polsce.

Jak wspomniałem, autorce nie zależało na dokładnym odtworzeniu sądowych zmagań, pokazaniu szczegółowego kalendarium wydarzeń kilkunastu lat batalii o prawdę i honor. Mało tego, nie chciała nam zaproponować kolejnej biografii samego Dreyfusa, ukazania, z małymi wszak wyjątkami, historii jego życia, najważniejszych faktów i scen. Nawet nie pisze nam, co się z nim działo po ułaskawieniu i przywróceniu do armii. Nie dowiadujemy się, że nie zginął on, tak jak niestety ponad milion francuskich żołnierzy, w hekatombie I wojny światowej; że walczył pod Verdun, został awansowany do stopnia podpułkownika. Następnie zaś pędził przez długie lata w Paryżu spokojne, choć naznaczone chorobą życie emeryta, gdzie zmarł dopiero w 1935 roku, przeżywszy praktycznie wszystkich tych, którzy go oskarżali lub bronili.

Jolanta Kurska podąża całkiem innym tropem, pragnie nam bowiem pokazać zupełnie coś nowego w znanej sprawie. Jej książka chce być „próbą analizy zjawisk towarzyszących temu wydarzeniu, takich jak fenomen mobilizacji obywatelskiej, znaczenie prasy w tym sporze, postawa intelektualistów, Kościoła katolickiego, urzędników państwowych oraz motywacji im towarzyszących. To także refleksja nad fenomenem fałszywego założycielskiego mitu, wokół którego krystalizują się antydemokratyczne, nacjonalistyczne siły”.

Można by rzec, że dopiero do tak postawionego sobie zadania autorka używa zebraną w wyniku bibliotecznych i internetowych kwerend bibliografię i faktografię, całą swoją ogromną wiedzę i erudycję. Pokazuje nam serię wycinków z różnych archiwalnych dokumentów, artykułów z gazet, wypowiedzi. Przytacza wiele danych, faktów, liczb lub dat, opatrując swoje dzieło bardzo bogatym i różnorodnym materiałem ilustracyjnym oraz aneksami zawierającymi znakomicie tłumaczone na polski przez nią samą francuskie teksty, głównie Zoli, choć nie tylko. To ostatnie nie dziwi zresztą wcale, bo Kurska jest przecież wytrawną romanistką, absolwentką UAM w Poznaniu, ale też i paryskiej Sorbony. Wszystko zresztą robi w swojej książce opierając się na mądrej, kartezjańskiej wysublimowanej analizie, zachowując postawę bezstronnej, aczkolwiek „czułej narratorki”, posługując się oryginalnym stylem. Eseje te czyta się po prostu z przyjemnością, z ogromnym uznaniem dla siły intelektu i pióra autorki.

Nie chcąc ich tutaj streszczać, by nie zepsuć lektury potencjalnym czytelnikom, lepiej uwypuklić sens i przesłanie książki wyrażone zarówno w przytoczonym przed chwilą fragmencie wstępu, jak i przede wszystkim w samym jej tytule. O co chodzi w „wiecznym powrocie Dreyfusa”? Chcąc lepiej to zrozumieć, trzeba ponownie odwołać się do istoty i charakteru sporu, jaki podzielił tak gwałtownie, wręcz boleśnie rozdarł Francję pod koniec XIX wieku.

„Sprawa Dreyfusa” to przede wszystkim walka dobra ze złem, prawdy z kłamstwem, realnych faktów z demagogicznymi przemowami, piękna i odwagi myśli z tandetnymi i obrzydliwymi karykaturami politycznymi (zamieszczone w książce przykłady ilustracyjne kojarzą się nieuchronnie z późniejszymi, jakże odrażającymi „obrazkami” nazistowskiego „Der Stürmera”). To walka o wolność jednostki i praw człowieka z opresyjnym państwem i reprezentującymi je bezwzględnymi siłami: armią i aparatem (nie)sprawiedliwości. Wreszcie, last but not least, to walka demokracji z autokratycznym reżimem, rodzącego się wtedy właśnie świata intelektualistów z obskurantyzmem i wstecznictwem, wschodzącej wówczas koncepcji otwartego na/dla wszystkich społeczeństwa obywatelskiego z antysemityzmem, ksenofobią i populizmem.

Nauczycielka historia

Słusznie zauważa Kurska, że choć sama „sprawa Dreyfusa” jest już dzisiaj zamkniętym rozdziałem francuskiego państwa, to wiecznie do nas wszystkich powraca, ponieważ w istocie „jej historia jest ponadczasowa i globalna”. Autorka pokazała to w swoich esejach przedłużając niejako ten konkretny przypadek o historię faszyzujących ruchów politycznych we Francji przed II wojną światową, haniebny okres Vichy, kolaborację reżimu marszałka Pétain’a i części Kościoła katolickiego z nazistowskimi Niemcami oraz współudział Francuzów w „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”. Autorka przedstawia również tych prawych Francuzów, w tym księży i biskupów, którzy mieli odwagę przeciwstawić się złu, publicznie je potępić, a nawet je zwalczać.

Kurska idzie jeszcze dalej, rozciąga promieniowanie „sprawy Dreyfusa” na dzisiejsze czasy we Francji, w Polsce i na świecie. Pisze: „W dobie wypłukiwania demokracji z jej istoty, niszczenia jej instytucji, odwracania znaczeń słów, w imię dobra narodu, które «stoi ponad prawem», coraz ostrzejszych starć obozu demokratycznego z antydemokratycznymi i nacjonalistycznymi siłami, dostrzegamy ciągłość tego konfliktu. Dziś znów antydemokratyczne siły ograniczają zakres swobód obywatelskich, wykluczają i poniżają inaczej myślących, dążą do zawłaszczenia wymiaru sprawiedliwości. Odżywają antysemityzm i ksenofobia”

W tym właśnie tkwi niewątpliwie wartość, aktualność i podwójna ważność książki Jolanty Kurskiej. Po pierwsze, widać doskonale, że mówienie o historii ma sens, nie musi być nudną szkolną lekcją lub czczą, populistyczną gadaniną, jeśli tylko przedstawiamy ją w perspektywie teraźniejszości i przyszłości (oraz ją rzetelnie badamy w warsztacie historyka). Po drugie, warto dostrzec w historii nie tylko chwalebnej, ale też trudnej i bolesnej bezcenne lekcje mądrości, które są przestrogą przez złem tak często lubiącym się przecież powtarzać. Właśnie wtedy trzeba historią się zajmować. Jest ona bowiem kluczem do prawdy, a cytując słowa Zoli: „prawda jest blisko i nic jej nie powstrzyma”.

Przeczytaj też: Antysemityzm ludzi łagodnych i dobrych