Pustka Gierowskiego

Do obrazów Stefana Gierowskiego można się zbliżyć, schronić w nich. Mają one w sobie ogromną intymność – pisała Barbara Majewska w 2010 roku. Wybitny polski abstrakcjonista zmarł 14 sierpnia w wieku 97 lat.

Czym jest malarstwo Gierowskiego, tego najbardziej może znanego polskiego abstrakcjonisty? Odpowiedź objawiła mi się poprzez porównanie, gdy po obejrzeniu wystawy Cezanne’a w paryskim Grand Palais – w roku 1993 – stanęłam wobec kilku obrazów Andrzeja Wróblewskiego w Warszawie.

Jakość malarstwa tu i tam podobna, i istnieje poza czy ponad wszelkimi określeniami, nazwaniami, kategoriami łączącymi obrazy w grupy i style – rodziny artystyczne niezbędne, by móc wypowiedzieć te malarskie sprawy, o których nie daje się mówić, choć mają swój byt realny, obecność rozpoznawalną i trwałą. Jakość malarstwa pozwala porównywać ze sobą Cezanne’a i Wróblewskiego, określić ich właściwości, opisać różnice.

Cezanne – opanowany i przejrzysty do dna, do gruntu, szczęśliwy w obrazie. Wróblewski – silny i piękny, jest czymś zmącony i jest bolesny. Podobnie dzieje się przy porównywaniu czystej abstrakcji Gierowskiego z wielkimi abstrakcjonistami XX wieku – z Markiem Rothko, Barnettem Newmanem. Gierowski, jak Wróblewski, niesie inne przesłanie, jest czymś zakłócony, obciążony.

Gierowski podpisuje swoje obrazy, a właściwie numeruje je rzymskimi cyframi. Nie towarzyszy temu żadna teoria; procedura ta nie wymaga skomplikowanych wyjaśnień. Oznaczając tak obrazy, Gierowski wyklucza wszelkie dywagacje, wskazuje na istotę swego malowania – tu wszystko można zobaczyć, patrząc na obraz. Stąd określenia, które kilkakrotnie już wyszły spod piór niektórych krytyków, że Gierowski maluje „nic”, że przedstawia pustkę. Cytowane jest także określenie Duchampa o „malarstwie siatkówkowym”. Pewien znany malarz powiedział mi zaś niedawno, że obrazy Gierowskiego – chodziło mu o cykl „Malowanie Dziesięciorga Przykazań” – to nie kolor a farba. Warto więc może opisać tę farbę, opis ten nazwać „pustką” Gierowskiego i zapytać, czym jest to „nic”, które maluje.

Do obrazów Gierowskiego można się zbliżyć, schronić w nich. Mają one w swej pozornej bezosobowości, a już na pewno beztematyczności, ogromną intymność. Jak to rozumieć?

Gierowski urodził się w 1925 roku – jest starym mistrzem. Jest dziś i był przedtem najlepszym malarzem abstrakcyjnym w Polsce i nie tylko tu. Starzy mistrzowie to ci, którzy tworzą (malują) wiele lat, całe dziesięciolecia i osiągają z czasem – jak Tycjan – najwyższy stopień sublimacji formy i uduchowienia; ogromną czystość wypowiedzi, jakby mówili: „o to mi właśnie chodziło”.

Czytałam ostatnio monografię Jurry’ego Zielińskiego, świetnego malarza zmarłego w 1980 roku po krótkim życiu (urodził się w roku 1943). Znany bardziej z nazwiska niż twórczości, rzadko pokazywanej, otrzymał dzięki uwadze i skrupulatności autorki niepublikowanej jeszcze monografii to, co mu się należy, co powinno towarzyszyć dziełu – wrażliwy i rozumiejący opis autora z innego pokolenia, który malarza znać nie mógł. Taka monografia, nieznanego jeszcze dziś autorstwa, będzie w przyszłości poświęcona dziełu Stefana Gierowskiego. Ja notuję tutaj zaledwie kilka uwag, bez studiów i badań, kilka silnych wrażeń z ponownego odkrycia Gierowskiego – jego późnych obrazów, oglądanych w galerii artysty, urządzonej w willi w Konstancinie. Jest to, moim zdaniem, najpiękniejsza galeria malarstwa w Polsce.

Piękno wcielone, piękno promieniujące z każdego zakamarka, zaułka ściany, zakrętu schodów. Nic poza tą milcząca, dyskretną harmonią. Coś, co jest jakby rozpylone, zawieszone w powietrzu, wcale nie po to, żeby cokolwiek dekorować, lecz by zaistnieć. Piękno samo w sobie. Odrębne. Niepowtarzalne.

Każdy obraz Gierowskiego jest inny, co na ogół nie zdarza się nowoczesnym malarzom tworzącym cykle, tematy, całe serie aż do wyczerpania motywu i pomysłu.

Gierowski niewiele podróżował, studiował w Krakowie zaraz po wojnie, a od 1948 roku w Warszawie; żona, dwoje dzieci, praca w środowisku artystów w związku artystów ZPAP i na warszawskiej uczelni, gdzie wiele lat był profesorem i gdzie w 1981 roku wybrano go rektorem. Pozostał rektorem elektem, władze państwowe nie zatwierdziły tego wyboru w tamtym gorącym okresie.

Gierowski stał się, po Cybisie, współtwórcą współczesnej warszawskiej uczelni i nadal czuje się tam jego obecność, choć w 1996 roku odszedł na emeryturę. Debiutował w połowie lat 50. w szerokim ruchu młodego malarstwa, ale nie był i nie chciał być w centrum ruchu, nieufnie trzymał się z boku, obawiając się najwyraźniej zapału niektórych kolegów w duchu tzw. rewizjonizmu – że ktoś może zechcieć znów coś narzucać….

Zaczęło się od Arsenału – ruchu młodych artystów, którzy zaprezentowali się publiczności z okazji młodzieżowego festiwalu w Warszawie. Festiwalowe gorące lato 1955 poprzedziło Październik’56, który miał dla polskiej kultury ogromne znaczeniu. Pod koniec lat 70. powstała w Gorzowie – dzięki inicjatywie młodszego o dekadę Jacka Antoniego Zielińskiego, malarza i krytyka sztuki – stała galeria Arsenału, w której prowadzono systematyczną działalność informacyjną i badawczą. Zasługą twórcy gorzowskich zbiorów było pokazywanie wczesnych i obecnych obrazów artystów spod znaku Arsenału. Bez względu na to, jak się zmieniali, wszyscy pozostali wierni malarstwu. Zamiast więc latami spierać się, kto i kiedy zakończył socrealizm a rozpoczął „nowoczesność”, powiedzmy sobie – w dobie innych mediów i wszelakiej sztuki krytycznej – że tak zwani arsenałowcy ocalili malarstwo i to najwyższej próby. Świadczy o tym nie tylko omawiany tu mistrz pędzla, ale choćby i pokazani ostatnio w Warszawie Rajmund Ziemski i Jan Lebenstein.

O ich wierności malarstwu świadczyły także obchody jubileuszu Wydziału Malarstwa ASP w Warszawie (1948-2008), połączone z pokazami wszystkich pracowni i obejmującym wszystkie prace katalogiem, zredagowanym przez Jakuba Dąbrowskiego – kuratora całej wystawy, młodego historyka sztuki z Poznania, doktoryzującego się u prof. Piotra Piotrowskiego. Obok katalogu wystawie towarzyszy publikacja nazwana, jak cała jubileuszowa wystawa, „Miejsce malarstwa” autorstwa Wojciecha Włodarczyka, wieloletniego już profesora ASP, wybitnego znawcy sztuki współczesnej, który – podobnie jak Piotr Piotrowski – startował w konkursie na dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie; także wygrał, ale nie otrzymał ministerialnej nominacji. Niestety takie są regulaminy, niestety dla sztuki współczesnej.

W swej mądrej książce, wolnej od wszelkiej ideologii artystycznej, Włodarczyk cytuje wypowiedź Gierowskiego o malarstwie: „Zdumiewa – mówi artysta – fakt, że tajemnica malarstwa, której nie można wyrazić słowami, zamknięta w wyjątkowych pojedynczych obrazach, wobec których w świadomości dźwięczy: «tu się coś stało», egzystuje wśród odległych sobie kultur”.

„Tu się coś stało” – powtarzam wobec obrazów Gierowskiego, w których nie ma narracji, reprezentacji ani anegdoty, a wydarza się nieraz dramatyczne zderzenie ciężkiej faktury z lśniącą lekkością. I to ważkie zdarzenie jest zrozumiałe także dla tych, którzy zazwyczaj twierdzą, że nie rozumieją sztuki współczesnej.

Tekst ukazał się w miesięczniku „Więź” nr 10/2010

Przeczytaj też: Między białym sześcianem a okopconą piwnicą. O wystawie Nikity Krzyżanowskiej