Katastrofa na życzenie. Refleksje o mizerii polskiego Kościoła

Najważniejszą przyczyną radykalizacji nastrojów społecznych w odniesieniu do Kościoła jest coraz bardziej powszechne przekonanie, że hierarchia kościelna nie była i nie jest w stanie udźwignąć swojej odpowiedzialności.

Miniony rok przyniósł wyczuwalną zmianę w nastawieniu polskiego społeczeństwa do instytucji Kościoła. Ogłoszone w październiku 2020 r. stanowisko Trybunału Konstytucyjnego na temat aborcji stało się katalizatorem antyklerykalnych reakcji, których skali nikt się nie spodziewał. Zapewne jest jeszcze zbyt wcześnie, by ująć to, co się stało, czy raczej to, co się dzieje, w statystyczne wyniki, które w godny zaufania sposób opiszą ostatnie zmiany i pomogą wielowymiarowo zanalizować ujawniający się nowy – dużo bardziej radykalny niż dotychczas – trend kontestacji.

Duchowni zarówno indywidualnie, jak i jako wspólnota, nie zdali egzaminu – nie potrafili pokazać społeczeństwu, co należy zrobić z grzechem

Michał Paluch OP

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Trzeba jednak już pytać o przyczyny tej zmiany. Do wielu pojawiających się diagnoz chciałbym też dorzucić swoją. Specyficzną – bo pisaną obecnie z pewnego oddalenia [autor jest od 2017 r. rektorem Papieskiego Uniwersytetu Świętego Tomasza z Akwinu w Rzymie – przyp. red.], ale też pisaną przez osobę, której już w 2008 r. Kościół w Polsce przypominał „Titanica” po zderzeniu z górą lodową. Niestety, zlekceważyliśmy wówczas poważne symptomy kryzysu, nie zdecydowaliśmy się na istotne korekty. Dlatego dziś można mówić o katastrofie na życzenie

Co jest obecnie najważniejszą przyczyną radykalizacji nastrojów części społeczeństwa, która dotąd w olbrzymiej mierze identyfikowała się z Kościołem, a teraz się od niego z głośnym protestem odwraca? Sądzę, że jest to coraz bardziej powszechne przekonanie, iż hierarchia kościelna nie była i nie jest w stanie udźwignąć swojej odpowiedzialności.

W dyskusjach z rozczarowanymi wiernymi przestało już wystarczać wskazywanie na wybitnych papieży, wyliczanie przykładów „dobrych” hierarchów, czy tradycyjna pociecha, że także ten „zły” duchowny może pomóc nam w drodze do Boga, bo pomaga w odkrywaniu, że do kościoła nie chodzimy dla księdza czy biskupa… Frustracja i gniew – także u osób, które przez lata wiernie w Kościele trwały – przekształca się w twarde żądanie poważnego rozliczenia za błędy.

Taki stan rzeczy nie wziął się znikąd. Jest wynikiem wieloletnich zaniedbań, które bynajmniej nie dotyczyły tylko pedofilii, choć oczywiście ta sprawa jest wyjątkowo bolesna i kompromitująca dla Kościoła. Moim zdaniem polski episkopat w ciągu ostatnich lat stracił czy też raczej traci – bo wciąż jesteśmy w procesie – trzy szczególne okazje działania w sytuacjach, w których społeczeństwo słusznie oczekiwało/oczekuje prowadzenia i pomocy. Każda z tych okazji jest związana z jednym z podstawowych zadań pasterza: uświęcaniem, nauczaniem i zarządzaniem (zob. „Lumen gentium”, 25-27).

Uświęcanie: lustracyjna odmowa

W centrum zadania pasterzy jest uświęcanie, które polega – zgodnie z teologią Listu do Hebrajczyków – na jednaniu ludu z Bogiem. Kościół i duchowni są katolikowi koniecznie potrzebni, by poradzić sobie z grzechem. W tej dziedzinie Kościół jest i powinien być przewodnikiem, który nigdy nie zawodzi. To serce jego misji.

Polskie społeczeństwo wyszło z epoki komunizmu moralnie zdezorientowane i poranione. Jednym z najpoważniejszych wyzwań był problem uwikłań we współpracę z tajnymi służbami, który – jak dziś lepiej wiemy – dotyczył również znaczącej części duchowieństwa, także wyższego. Sytuacja ta domagała się reakcji.

Wprawdzie było kilka chlubnych wyjątków – m. in. rozliczenie się „Więzi” z uwikłaniem ks. Michała Czajkowskiego, asystenta kościelnego pisma i duszpasterza środowiska, we współpracę z SB – jednak w olbrzymim stopniu lustracja stała się wielką przegraną Kościoła. Duchowni zarówno indywidualnie, jak i jako wspólnota, nie zdali egzaminu – nie potrafili pokazać społeczeństwu, co należy zrobić z grzechem.

A przecież przepis jest dobrze Kościołowi znany: trzeba grzech wyznać, odpokutować i pójść dalej. Jeśli jest to grzech publiczny, to trzeba to zrobić także publicznie. To właśnie ze zdolności do takiego traktowania grzechu bierze się siła Kościoła, poniekąd to właśnie uznanie własnej słabości i grzechu staje się podstawą do tego, by wziąć odpowiedzialność pasterską za innych (por. trzykrotne zaparcie się Piotra – trzykrotne wyznanie miłości – powierzenie urzędu: J 18,28; 21,15-19). Czy jest czymś przypadkowym, że osobą najlepiej zlustrowaną w Ewangelii jest pierwszy z apostołów?

Przegrana ta ma swoje bardzo poważne konsekwencje. Po pierwsze, nieujawnione teczkowe haki mogą ograniczać wolność oceny i decyzji. Po drugie, otrzymujemy wersję osobistych i wspólnotowych historii, w których – wbrew temu, co czytamy w Ewangelii – nie ma żadnego miejsca na upadek i grzech. Po trzecie, obawiam się, że to właśnie pójście „w zaparte” wyższego duchowieństwa stało się jednym z istotnych katalizatorów plemiennej wojny, której jesteśmy dziś – szczególnie w życiu politycznym, ale nie tylko – świadkami i uczestnikami.

Wszystko to zaś owocuje głośnym radykalizmem niektórych hierarchów, który brzmi jednak często dość fałszywie. Ewangeliczny radykalizm był niesiony przez apostołów rozliczonych z upadków i słabości (Paweł, Piotr, Mateusz), wielu zaś następców apostołów próbuje głosić radykalne tezy, ale bez odwagi zmierzenia się z własną przeszłością, mimo że czasem jest tajemnicą poliszynela, a czasem – w przypadku zaniedbań związanych z pedofilią – coraz bardziej powszechnie dostępną wiedzą, iż mieliby się z czego rozliczać.

Nauczanie: smoleńska przegrana

Bez wątpienia najbardziej dramatycznym wydarzeniem w ciągu ostatnich trzydziestu lat od odzyskania niepodległości była katastrofa smoleńska. Tego momentu w najnowszych dziejach Polski nie da się porównać z żadnym innym. Każdy z nas pamięta gdzie, kiedy i od kogo dowiedział się o tej niesłychanej narodowej tragedii. Chyba wyłącznie jeszcze śmierć Jana Pawła II – choć oczywiście w inny sposób, z innym ładunkiem emocjonalnym – dotknęła polskie społeczeństwo podobnie szeroko. 

Dla człowieka wierzącego wydarzenie to było wstrząsające także z powodu niemożliwych do niezauważenia okoliczności: katastrofa zdarzyła się w przeddzień Niedzieli Miłosierdzia Bożego, podobnie jak pięć lat wcześniej śmierć papieża Polaka. To on dał się przekonać wizjom – często przecież katastroficznym – prostej polskiej zakonnicy i ustanowił na podstawie jej „Dzienniczka” i świadectwa życia święto miłosierdzia dla całego Kościoła.  

Ewangeliczny radykalizm był niesiony przez apostołów rozliczonych z upadków, wielu zaś ich następców próbuje głosić radykalne tezy, ale bez odwagi zmierzenia się z własną przeszłością, mimo że czasem wiadomo, iż mieliby się z czego rozliczać

Michał Paluch OP

Mogłoby się wydawać, że biskupi i księża zdali w tej sytuacji egzamin, przygotowując – często z dużą wrażliwością – pogrzeby i towarzysząc wierzącym rodzinom ofiar katastrofy. Nie brakowało także przecież w ciągu ostatnich dziesięciu lat rozmaitych mszy i ceremonii, które podejmowały – w opinii niektórych eksploatując do znudzenia – temat katastrofy smoleńskiej.

Jeśli jednak spróbujemy rozliczyć się z tym wydarzeniem nieco bardziej wnikliwie, musi uderzyć nas, że nie powstał list episkopatu, w którym biskupi spróbowaliby odnieść się wspólnie do tego wydarzenia i zaproponować jakąś profetyczną interpretację, a przynajmniej spróbowaliby – może bez interpretacji – wyartykułować wspólny wszystkim ból i sformułować kilka ważnych pytań, niesionych w milczeniu przez wszystkich. Przykładem, jak mogłoby to wyglądać, mogła być wizyta Benedykta XVI w Auschwitz i to, co starał się tam w imieniu Kościoła powiedzieć, zarówno słowami, jak i milczeniem.

I w tym przypadku zaniedbanie to miało bardzo poważne konsekwencje. Przypominam sobie, że w sierpniu 2010 r. – cztery miesiące po katastrofie – przetoczyła się przez tygodniki opinii miażdżąca krytyka Kościoła. Nie mogłem wtedy oprzeć się wrażeniu, że nie jest ona bynajmniej reakcją na rodzącą się wtedy powoli „religię smoleńską” – spotkania na Krakowskim Przedmieściu dopiero co się zaczynały. W krytyce tej czuło się nutę rozczarowania i zawodu, że oto ci, którzy aspirują do pozycji duchowych przywódców katolickiego narodu, w momencie próby nie zdobyli się na to, by wspólnie – robiąc wszystko, by dorosnąć do wielkości dziejowej próby – zwrócić się do całego społeczeństwa. Jeśli pasterze w takiej chwili milczą i nie stać ich na żadne wspólne słowo, to czy aby na pewno są duchowymi przywódcami?

Brak wspólnej, mądrej reakcji biskupów miał także znaczenie dla dynamiki naszego życia publicznego. Pamiętamy pierwsze tygodnie po katastrofie, które były momentem wspólnego przeżywania traumy, wzniesienia się na moment ponad partyjne podziały i poszukiwania tego, co łączy, a nie dzieli. Oczywiście, dynamika wojny polsko-polskiej była już zbyt silna, by móc liczyć na to, że społeczeństwo się opamięta i za chwilę znów nie obsunie się w wyniszczający, plemienny spór. Żaden list episkopatu nie był prawdopodobnie w stanie tego zmienić. Dobry głos episkopatu mógł wtedy jednak utrwalić doświadczenie zbliżenia. Stać się tekstem, który można byłoby przez kolejne lata przywoływać jako dowód na to, że potrafimy myśleć i działać razem, że jest coś istotniejszego i większego niż polityczne podziały.

Katastrofa smoleńska nie musiała stać się symbolem tego, co dzieli. Mogła przypominać nam o tym, co łączy. Niestety, brak wspólnego stanowiska episkopatu w takim duchu, a potem wiele – wpisujących się w rozmaite polityczne interesy – inicjatyw poszczególnych duchownych sprawiły, że ten prowspólnotowy i koncyliacyjny potencjał wydarzenia nigdy nie został należycie uruchomiony. Sama zaś nasza refleksja na jego temat zdegenerowała się i skundliła w polityczne przepychanki i pyskówkę. 10 kwietnia 2010 r. zasługiwał i wciąż zasługuje na inną pamięć.

Zarządzanie: solidarni z ubogimi?

Sytuacja postkomunistycznego kraju, który wkroczył na drogę bolesnych ustrojowych przemian, niosła w sobie olbrzymie wyzwania społeczne i domagała się od liderów Kościoła przeformułowania podejścia do zarządzania poddanymi ich władzy zasobami. Zamiast koncentracji na sprawach kultu i dostępu do sakramentów – uzasadnionej w czasie komunistycznych ograniczeń – trzeba było popatrzeć na misję Kościoła szerzej, ogarnąć sercem i analizą tych, którzy pozostali w tyle transformacji, stali się poniekąd jej ofiarami.

Polski papież – dumny syn narodu, który wydał „Solidarność” – starał się ze swej strony natchnąć rodaków wizją. Jego społeczne encykliki, na czele z „Sollicitudo rei socialis” (1987) – hymnem na cześć społecznej solidarności – były żarliwą zachętą, by o misji Kościoła myśleć szeroko i społecznie. Na przełomie wieków w „Novo millenio ineunte” mobilizował do rozwijania „wyobraźni miłosierdzia”.

Oczywiście mogłoby się wydawać, że polski Kościół z hierarchami na czele odrobił tę lekcję. Listy pasterskie podejmowały niejednokrotnie tę tematykę, kościelne działania charytatywne słusznie mogą imponować, szczególnie gdy przetłumaczyć je na statystyczne dane. Niemało w polskim Kościele także było i jest kreatywnych inicjatyw, od akcji typu „świąteczna paczka” po realizowane w rozmaitych parafiach i kościołach zakonnych „banki serc”. W zasadzie jest z czego być dumnym.

Zarazem jednak nie udało się wrażliwości społecznej systemowo wdrożyć, uczynić z niej części działalności Kościoła, która nie jest zależna od dobrej woli i zrywu poszczególnych duchownych i świeckich w parafiach, ale która jest nieodłączną częścią katolickiej tożsamości. Ćwiczenia z „wyobraźni miłosierdzia” pozostają szlachetnym hasłem i wezwaniem, najczęściej nie są jednak konkretnym, precyzyjnie sformułowanym i rozliczanym zadaniem.

Zaryzykowałbym tezę, że powody tej sytuacji są dwa. Po pierwsze, seminaria mają z pewnością wykłady katolickiej nauki społecznej, ale nie oznacza to, że duchowni kończąc formacją zawsze wiedzą, co mogą konkretnie zrobić, gdy przyjdzie im działać na terenach, na których na przykład bezrobocie poszybowało wysoko w górę, albo duże grupy młodzieży uwikłane są w uzależnienia. Ksiądz nie ma w takiej sytuacji czasu na refleksję i lektury, musi wiedzieć, czy i jak konkretnie mógłby pomóc, czy i na jakie konkretne wsparcie może liczyć w związku z tymi problemami w swojej diecezji.

Po drugie, dla wspólnot wierzących zawsze najcenniejszy będzie przykład następców apostołów. Nie jestem pewien, czy dworskie obyczaje panujące wciąż w wielu naszych kuriach oraz podtrzymywany dystans między duchowieństwem wyższym i niższym rozpalają księży do wysiłków w kierunku społecznych działań. Jeśli bowiem istnieje przepaść między duchowieństwem wyższym a niższym, nie spodziewajmy się, że nie będzie przepaści między duchownymi a świeckimi, i że polscy duchowni będą ofensywnie angażować się w działania, w wyniku których będą „pachnieć owcami”.

W każdym razie polski Kościół czeka w najbliższym czasie bardzo poważny egzamin w tej właśnie dziedzinie. Covidowy kryzys zwiększa w drastyczny sposób prekariat. Choć Kościół nigdy nie zastąpi państwa, nie może nawet próbować tego robić, to jednak może odegrać olbrzymią rolę, katalizując energię społeczną – uwrażliwiając na los sąsiada, otwierając oczy na dramaty osób żyjących we wspólnocie, tworząc przestrzeń dla pomocowych działań.

Jeśli udałoby się w taką działalność z żarliwością zaangażować, mogłaby to być nie tylko wielka pomoc dla wysiłków państwa w momencie bezprecedensowego kryzysu, ale także szansa na wyjście z impasu w relacjach Kościoła ze społeczeństwem. Nie da się jednak takiego kroku zrobić bez oddanych sprawie hierarchów, którzy nie tylko pobłogosławią inicjatywy charytatywne z wysokości balkonów swoich pałaców, ale którzy przekonają społeczeństwo, że sami idą w pierwszej linii walki o solidarność.

Odmowa przywództwa

Przedstawiony przeze mnie obraz jest z pewnością niepełny. Pominąłem przecież sprawę tolerowania pedofilii, która w ostatnich miesiącach, wraz ze stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego, stała się bezpośrednią przyczyną wezbrania fali niechęci wobec hierarchii Kościoła. Chodzi jednak w tym ostatnim wypadku o problemy uważnie śledzone i wielokrotnie już w ostatnim czasie przedstawiane – także na łamach „Więzi”, której dziękuję za przykład wierności i wytrwałości. Ważne, by nie zapomnieć, że wpisują się one w znacznie szerszy kontekst, który zresztą został w tym tekście jedynie naszkicowany.

Wszystkie opisane zaniedbania były i pozostają odmową przywództwa w jednej z dziedzin, które konstytuują zadanie następcy apostoła. Domyślam się, że były i są one w jakiejś mierze wynikiem dynamiki i problemów grupy, wobec której nie jest prosto jednostce zachować dystans i swoje zdanie, nawet jeśli jest to biskup ważnej diecezji czy kardynał.

Tym bardziej jednak musimy dziś pomóc sobie nawzajem w konsekwentnym i uporczywym nazywaniu białym tego, co białe, i czarnym tego, co czarne. Także, a może przede wszystkim wtedy, kiedy odnosimy się do działań tych, którzy mają największą odpowiedzialność. Pierwszym krokiem, który otwiera drogę do zmiany, jest opisanie faktów i ich uznanie.

Nie ma innej drogi. Niestety, a może raczej na szczęście, czas społecznego przyzwolenia na pobłażliwość wobec słabości duchownych dobiegł końca.

Przeczytaj także: „Ulotne, jakże ulotne”, czyli co może łączyć wiarę i niewiarę