„Ulotne, jakże ulotne”, czyli co może łączyć wiarę i niewiarę

Wspólnym punktem refleksyjno-rozumnego chrześcijaństwa i refleksyjno-rozumnego ateizmu może być przeświadczenie, że życie musi pozostać w jakimś stopniu niespełnione, słodko-gorzkie, a ucieczka przed cierpieniem w świat konsumpcji i przyjemności to tylko kolejna iluzja.

„I tobie to nie przeszkadza?!” – usłyszałem od krewnej, która dowiedziała się, że moi dwaj bracia od kilku lat nie chodzą do kościoła i określają siebie jako ateiści. Co miałem jej powiedzieć? Że sam od czasu pandemii – ze względu na kościelne lekceważenie zasad epidemiologicznych – pojawiłem się w murach katolickich świątyń dosłownie trzy razy? Że owszem, pracuję w redakcji, gdzie pisze się o Kościele, a chrześcijaństwo to mój świat, którego nie myślę porzucać, jednak – poznając coraz lepiej skalę klerykalnych przestępstw i nadużyć oraz widząc butę i arogancję części hierarchów – zaczynam mieć dość kościelnej instytucji?

Niestety nie miałem czasu na długą dyskusję. Potem przez kolejne miesiące pytanie cioci nie dawało mi spokoju.

Złudzenia i szacunek

Odchodzących z Kościoła faktycznie jest coraz więcej. Patrzę po znajomych z dzieciństwa: byliśmy ministrantami, chodziliśmy na – obowiązkowe wtedy – nabożeństwa różańcowe (do dziś brzmi mi w uszach pieśń „Jak paciorki różańca przesuwają się chwile…”), na msze, na uroczyście celebrowane Triduum Paschalne. To się skończyło. Garstka z nas praktykuje, reszta albo trzyma się od Kościoła na dystans, albo otwarcie deklaruje swoją niewiarę.

A co z tymi, którzy nie odnajdują się w żadnym ze skrajnych obozów? Którzy mogliby powtórzyć za Zbigniewem Mikołejką: „wśród gorliwych wyznawców najczęściej bywam niedowiarkiem, wśród niedowiarków – człowiekiem wiary”; którzy, jak Miłoszowy Orfeusz, doświadczają chwil, kiedy wiedzą, że muszą wierzyć i nie potrafią wierzyć

Damian Jankowski

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Nie chcę wchodzić w indywidualne motywacje odchodzących, one mogą być bardzo różne – osobiste, społeczne, polityczne (a może wszystkie jednocześnie). Interesuje mnie teraz druga strona – ci, którzy zostają. Kiedy powiedziałem podczas rozmowy w radiu, że zrywanie przez kogoś więzi z Kościołem nie powinno nic zmieniać w jego relacjach rodzinnych i dobrze byłoby zmartwionym mamom czy babciom spokojnie wytłumaczyć, że to absolutnie nie ich wina – w reakcji usłyszałem od drugiego gościa, duchownego, że przecież gdyby moje dziecko chciało dokonać morderstwa, nie uszanowałbym jego wyboru, tylko ze wszystkich sił starałbym się je odwieść od tego zamiaru. Otóż moim zdaniem właśnie w takim myśleniu tkwi problem. Nie będzie porozumienia, jeśli sprawę stawia się na ostrzu noża.

Tylko czy można się dziwić takiej reakcji duchownego? W Kościele pokutują wieki określonego myślenia. Wiele razy zdarzyło mi się słyszeć, jak ksiądz z ambony z przekonaniem i gorliwie utożsamiał moralność z religią, tak jakby ktoś, kto wyjdzie z kancelarii z aktem apostazji, za chwilę miał iść i coś ukraść, zdradzić partnera/partnerkę lub kogoś zabić. Gdzie się podziało przekonanie, że człowieka trzeba kochać ze względu na niego samego, a nie ze względu na Boga czy taką lub inną przynależność: do narodu, Kościoła, rasy? Powtarzał to wiele razy Jan Paweł II, jak widać bezskutecznie…

Druga sprawa. Niestety wciąż jeszcze powstałą w określonym kontekście historycznym zasadę „poza Kościołem nie ma zbawienia” w kościelnej przestrzeni rozumie się nierzadko dosłownie, bez żadnych teologicznych niuansów: „jeśli chodzisz do kościoła, będziesz zbawiony, jeśli nie chodzisz – trafisz do piekła” (mimo że ekskluzywizm został odrzucony przez sam Kościół).

Pomijam już, że tkwi w tym jakaś nieznośna pewność dotycząca tego, co powinno zostać tajemnicą. A co poza tym z zasadą, że do Kościoła trzeba należeć przede wszystkim sercem, a nie tylko ciałem; że członkiem wspólnoty można być ponadto w różny sposób; że dobrze byłoby się cieszyć także z takiego człowieka, który kościół odwiedza nieregularnie, choćby raz do roku, lub z takiego, który czuje się chrześcijaninem bądź osobą bliską chrześcijaństwu intelektualnie/kulturowo? Nie zapominajmy też, że Bóg – przypomniał o tym ostatni sobór – nie odrzuca tych, którzy „usiłują, nie bez łaski Bożej, wieść uczciwe życie”.

Może więc jako katolicy nie powinniśmy obrażać się na tych, którzy „z nami nie chodzą”? „Kto nie jest przeciwko wam, ten jest z wami” – powie uczniom sam Jezus. Kluczowe wydaje się uznanie, że następne pokolenia mogą, ale nie muszą, podzielać sposobu życia – i wierzenia! – poprzedników. Nigdy dość przypominania za soborową Deklaracją o wolności religijnej „Dignitatis humanae”, że „wszyscy ludzie powinni być wolni od przymusu ze strony czy to poszczególnych ludzi, czy to zbiorowisk społecznych i jakiejkolwiek władzy ludzkiej, tak aby w sprawach religijnych nikogo nie przymuszano do działania wbrew jego sumieniu ani nie przeszkadzano mu w działaniu według swego sumienia”. I dalej: „prawo do wolności religijnej ma fundament nie w subiektywnym nastawieniu osoby, ale w samej jej naturze”. Gdzie przymus, tam nie ma miłości.

Ważne uzupełnienie: złudzeniem byłby pogląd, że kościoły znów się zapełnią, jeśli tylko jako wierzący dokonamy mniej lub bardziej znaczących korekt w naszej wspólnocie. Marcin Król w eseju opublikowanym niedawno pośmiertnie w „Gazecie Wyborczej” pisał, że „jak już coś spadło w przepaść, to niech w niej leży, i oszukiwalibyśmy siebie samych, gdybyśmy sądzili, że tylko częściowo spadło w przepaść albo że jakoś wyciągniemy czy też się wyciągnie”.

Czy nie dotyczy to także form religijności, zapatrzonych w ilościowy sukces, które – jak wszystkie inne – są historycznie zmienne, przemijające? Czy nie lepiej obok klasycznego duszpasterstwa rozwijać, jak proponuje ks. Tomáš Halík, duchowe (i z założenia bardziej indywidualne) towarzyszenie poszukującym, którego celem będzie wspólny namysł nad egzystencjalnymi pytaniami współczesności, a nie nakłanianie kogokolwiek do przyjęcia sakramentów? „Lepiej stracić złudzenia, niż być głupim” – dodawał Król.

Złudzeniem byłoby także mówienie o ludziach odchodzących czy wręcz dokonujących apostazji: „oni wprawdzie nie chcą chodzić do kościoła, ale w Boga wierzą”. Część z nich na pewno tak. Są jednak i tacy, którzy – po dłuższym lub krótszym namyśle – stwierdzili z przekonaniem, że nie wierzą. Powtarzanie im, że „Bóg i tak ich szuka”, że „tak naprawdę wierzą, tylko sami o tym nie wiedzą”, może zostać odebrane jako swoista przemoc.

Wierzymy zresztą czy nie wierzymy, wszyscy żyjemy w społeczeństwie i państwie. W preambule Konstytucji czytamy, że polski naród to „zarówno wierzący w Boga, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł”. Dobrze byłoby to uszanować w praktyce.

Wyjść poza „albo-albo”

Inna sprawa, że wybór między wiarą i niewiarą, jakiego dokonuje konkretny człowiek, nie jest wcale tak prosty. Można się oczywiście zapisać do klubu „prawdziwych katolików”, lub do flanki współczesnych „neopozytywistów”, uznających każdy przejaw religii za prymitywną odpowiedź na ludzkie potrzeby. Czy jednak podejście na zasadzie „albo-albo” okazuje się wystarczające?

A co z tymi, którzy nie odnajdują się w żadnym ze skrajnych obozów? Którzy mogliby powtórzyć za Zbigniewem Mikołejką: „wśród gorliwych wyznawców najczęściej bywam niedowiarkiem, wśród niedowiarków – człowiekiem wiary”; którzy, jak Miłoszowy Orfeusz, doświadczają chwil, kiedy wiedzą, że muszą wierzyć i nie potrafią wierzyć. „Życie bez Boga jest możliwe / życie bez Boga nie jest możliwe” – twierdzi Różewicz, a każdy z nas z biegiem lat w swoim życiu może odkryć ten paradoks.

Nie ma to nic wspólnego z wygodnym samozadowoleniem „przesilonej wątpliwości” (zapożyczam termin Sebastiana Dudy), które każe powtarzać beznamiętne słowa o „niemożności wiary”, „cierpieniu niewinnych dzieci”, „obojętności Boga”, spokojnie popijając caffè latte w jednej z knajp na warszawskim placu Zbawiciela. Nie, wiara (i niewiara) to dynamizm, ciągłe zmaganie się z sobą, to spacer nad przepaścią i niełatwe „wpatrywanie się w puste niebo dzieciństwa”, jak chce Levinas.

Dwukrotnie w dorosłym życiu – raz w sytuacji bardziej oficjalnej, drugi zupełnie prywatnej – postawiono mi wprost pytanie: „To jak to jest w końcu: wierzysz w Boga czy nie wierzysz?”. Rozumiem ludzką potrzebę klarowności i „stawiania sprawy jasno”, powinienem pewnie dać jednoznaczną odpowiedź, ale nie chciałem, albo nie potrafiłem tego zrobić. A może obudziło się we mnie przeświadczenie, że niedopowiedzenie bywa ciekawsze niż precyzowanie wszystkiego do końca?

Nie wierzę w Boga, który nas na każdym kroku kontroluje i wytyka nam grzechy, który wzbudza lęk i potrzebuje, byśmy bronili „chrześcijańskich wartości”. Staram się wierzyć w Tego, który jest Tajemnicą, który po Różewiczowsku zawierusza się „na skrzyżowaniu fides et ratio”. I który na koniec zada właściwie jedno pytanie: „kochałeś?”.

Nie oznacza to wcale, że stawiam sam siebie na osobnej ścieżce, poza „kościelna masą”, która – jak uznają krytycy religii – „wierzy bezmyślnie”. Nie zapomniałem słów Godzinek śpiewanych w dzieciństwie z babcią, ani części różańca czy słów litanii z majówek. Za Miłoszem mógłbym powtórzyć: „Miej­cie zro­zu­mie­nie dla lu­dzi sła­bej wia­ry. / Ja też jed­ne­go dnia wie­rzę, dru­gie­go nie wie­rzę. / Ale jest mi do­brze w mo­dlą­cym się tłu­mie. / Po­nie­waż oni wie­rzą, po­ma­ga­ją mi wie­rzyć / w ich wła­sne ist­nie­nie, istot nie­poję­tych”.

Bolesny bagaż

Czy zresztą odpowiedź na pytanie „wierzysz – nie wierzysz?” wszystko załatwia? Dobrze wiedzieć, kim jesteśmy. Wiara pochłania całego człowieka, może nadawać sens jego dniom, a jednak na najbardziej podstawowym poziomie wszyscy, niezależnie od religijnych bądź areligijnych przynależności, żyjemy na tej samej planecie i zmagamy się z podobnymi problemami.

Wiara (i niewiara) to dynamizm, ciągłe zmaganie się z sobą, to spacer nad przepaścią i niełatwe „wpatrywanie się w puste niebo dzieciństwa”, jak chce Levinas

Damian Jankowski

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

„Żyjąc, tracimy życie”, jesteśmy bezradni wobec upływającego czasu, dźwigamy bagaż niewykorzystanych szans, zgubionych lat, długich okresów ciemności. Pytamy „po co to wszystko?”, a niewyraźna odpowiedź najczęściej rozłożona jest na długość całego życia i zawsze zawiera w sobie pierwiastek niepewności. Umieramy tylko raz, natomiast po drodze umiera sporo naszych planów, oczekiwań i marzeń, nie mówiąc już o bliskich, po których odejściu rany czasem nigdy się nie goją. „Zgroza” – powie w agonii Conradowski Kurtz.

Idźmy dalej. Boleśnie doświadczamy, że – jak mówiła, odbierając Nobla, Olga Tokarczuk – „świata jest za dużo”, że „coś z nim jest nie tak”, że „świat umiera, a my nawet tego nie zauważamy”, że jego „szept umilkł, zastąpiły go hałasy miasta, szmer komputerów, grzmot przelatujących nad głową samolotów i męczący biały szum oceanów informacji”. Niezależnie od ideowych czy światopoglądowych afiliacji zdajemy sobie sprawę – powinniśmy sobie zdawać – że nie jesteśmy panami stworzenia, że grozi nam katastrofa klimatyczna i koniec świata, jaki znamy.

Nawet jeśli w większości nie boimy się dziś piekła (i dobrze), to czymś powszechnym pozostaje najbardziej pierwotny lęk: lęk przed śmiercią lub też – w łagodniejszej formie – przed straconym, zmarnowanym życiem. Zagłuszamy go: skaczemy na bungee, oglądamy horrory, żyjemy od jednej egzotycznej podróży do drugiej. Tak przynajmniej było przed pandemią, i pewnie wkrótce znów do tego wrócimy.

Coś więcej?

A może to właśnie bezradność, ale też zgoda na świat – czyli Heideggerowskie „życie autentyczne”, świadome śmiertelności i strat – zostaną przez nas odkryte jako wspólna przestrzeń wierzących i niewierzących? Tego rodzaju zgoda zakłada również, że pytania stają się ciekawsze niż odpowiedzi. Może zresztą jest tak, jak ujął to Mistrz Eckhart: „Gdyby ktoś przez sto lat pytał życia: dlaczego żyjesz? – gdyby mogło mówić, odpowiadałoby zawsze to samo: żyję dlatego, że żyję”. Po prostu.

Tylko czy takie postawienie sprawy, że żyjemy dla samego życia, wystarcza? Nie ma chrześcijaństwa bez wiary w śmierć i zmartwychwstanie Jezusa, bez eschatologicznej nadziei na to, że pełnia życia dopiero przed nami. Mistrz z Nazaretu głosił, że „Królestwo Boże jest w was”, był uważny na „tu i teraz”, absolutnie nie gardził ziemską egzystencją. Jednocześnie – jak zauważał Leszek Kołakowski w eseju „Jezus ośmieszony” – miał „świadomość apokaliptyczną”.

„Nasza ziemia nie jest wieczna, pewnego dnia przestanie istnieć. Egzystencja człowieka na jej powierzchni też nie jest wieczna, a każdy z nas żyje w cieniu swojej apokalipsy prywatnej, nieuniknionej i w gruncie rzeczy nieodległej: własnej śmierci. Przesłanie Jezusa było takie: w obliczu nieuniknionego Końca wszystkie dobra i rzeczy ziemskie są jeśli nie bezwartościowe, to w każdym razie drugorzędne i względne, nigdy nie powinny uchodzić za dobra same w sobie, a tym bardziej za wartości absolutne” – zaznaczał filozof.

Interesujące, że autor „Horror metaphysicus” widział w tym ratunek dla ludzkości. „Przyswojenie sobie apokaliptycznego sposobu patrzenia na świat jest prawdopodobnie warunkiem, aby rasa ludzka mogła przeżyć i uniknąć apokalipsy samozagłady, wielkiego Końca, który sama sobie przygotowuje” – przekonywał. I w innym miejscu: „(…) przynajmniej dla części wielkich problemów ludzkości nie ma rozwiązań czysto technicznych czy organizacyjnych, wymagają one tego, co Jan Chrzciciel nazwał metanoją, przemianą duchową. A tej przemiany z definicji nie można wywołać w sposób techniczny. Polega ona na uznaniu, że korzenie zła są w nas, w każdym z nas, zanim wrosną w instytucje i doktryny”.

Może to mógłby być kolejny wspólny punkt refleksyjno-rozumnego chrześcijaństwa i refleksyjno-rozumnego ateizmu: świadomość, że życie złożone jedynie z jedzenia, picia, pracy i błahych rozrywek może człowiekowi nie wystarczać; że wymiar technokratyczny naszych problemów niekoniecznie jest jedynym; że wobec trudności na nic zdadzą się zaklęcia, zarówno religijne („Jezus się tym zajmie”), jak i świeckie („wszystko zależy od ciebie!”). Wspólne może być także przeświadczenie, że życie musi pozostać w jakimś stopniu niespełnione, słodko-gorzkie, a ucieczka przed cierpieniem w świat konsumpcji i przyjemności to tylko – zwracał uwagę przywołany Marcin Król – kolejna iluzja.

Wdzięczność za rytm krwi

Ostatnio coraz chętniej wracam do Koheleta. Wszyscy znamy słowa z pierwszego akapitu tej księgi: „Marność nad marnościami, wszystko marność”. Bardziej intrygująco brzmi tłumaczenie Biblii Ekumenicznej: „ulotne, jakże ulotne, wszystko jest takie ulotne”. Wszystko – twierdzi biblijny autor – „podobne do wiatru”, „oko nie nasyci się patrzeniem, a ucho nie napełni się słuchaniem”. Co więcej, „pamięć o człowieku mądrym przepadnie tak samo, jak o głupim”, a „czas i przypadek rządzą wszystkim”.

Gdzie tu ratunek? Kohelet nie pochwala myślenia, że „dawne dni były lepsze niż obecne”, raczej zaleca świadomość, że „wszystko ma swój czas” oraz pokorę: „Niedostępne jest to, co istnieje, i niezgłębione”. „Tak więc jeżeli człowiek wiele lat żyje, ze wszystkich niech się cieszy i niech pomni na dni ciemności” – radzi.

Wszystko, mimo że pozostaje nietrwałe, można traktować jako dar, według biblijnego mędrca od Boga, ale ktoś inny uzna, że od losu. Jak przyznaje Miłosz: „Moja pobożność jest być może wdzięcznością pogodnego ciała, za oddech, za rytm krwi, za wszystko”.

A jeśli – jak przed wiekami pisał Horacy – „wszystkich nas czeka noc ta sama”? Na pomoc przychodzi Ricky Gervais i śmieszno-mądre zdanie z jego serialowego „After life”: „Co z tego? Nie rezygnujemy z oglądania świetnego filmu tylko dlatego, że wiemy, iż się skończy”.

*

Wkrótce znowu odwiedzi mnie mój brat-bliźniak, starszy dosłownie o sześć minut. Obejrzymy sobie odcinek ulubionego serialu, pożartujemy, pogadamy o codzienności, o pracy (znowu usłyszę pytanie, czemu wciąż tracę czas na pisanie o Kościele), o życiu i całej reszcie.

Nie będziemy się raczej spierać – powtarzając za Iwaszkiewiczem – o to, kto lub co po śmierci przyjmie nas na swoje łono: nicość, materia czy Bóg. Znamy dobrze swoje przeczucia i intuicje. A na odpowiedź i tak przyjdzie nam jeszcze poczekać…

Przeczytaj też: Wyznanie wiary ateisty. Świecki liberalny humanizm dramatycznie potrzebuje reformacji