Oni ze społeczeństwa, ja z narodu

To ja jestem tą „panią z IPN” – niską, konserwatywnie ubraną, apodyktyczną i protekcjonalnie traktującą młodzież z I SLO Bednarska – która rozmawiała z uczniami pod Sejmem o przypinkach.

Na początku ubiegłego tygodnia media doniosły, że czterech licealistów z warszawskiego I Społecznego Liceum Ogólnokształcącego nie zostało wpuszczonych przez straż marszałkowską do Sejmu, gdzie mieli uczestniczyć w Turnieju Debat Historycznych IPN. Powodem niewpuszczenia ich przez straż były ich przypinki z nazwą jednej z pozaparlamentarnych partii politycznych oraz z hasłami światopoglądowymi.

W doniesieniach medialnych pojawiła się również „pani z IPN”, która wyszła do nich przed Sejm i próbowała ich przekonać, żeby zdjęli przypinki i weszli na turniej. Młodzi odmówili i zrezygnowali z uczestnictwa w debatach. Zaczęła się dyskusja – głównie o tym, czy straż marszałkowska postąpiła słusznie i czy miała do tego prawo? Zaczął się też szum medialny wokół uczniów. Zaczęło się bicie im braw za odważną postawę i bronienie wartości – przez część mediów, przez dyrekcję I SLO, przez bliskie mi osoby. 

Instytucje pisały i piszą oświadczenia w tej sprawie, partie i poszczególne środowiska – również organizujące debaty – określają swoje stanowisko, żądają wyjaśnień. I dobrze: piszcie, oświadczajcie, określajcie, żądajcie. Ja chciałabym zapytać o rzeczy, które wydarzyły się pozornie z boku, a moim zdaniem są kluczowe.

Nie pytam jako przedstawicielka żadnej instytucji, żadnego środowiska, ale jako osoba, która zajmuje się od prawie dziesięciu lat edukacją i czuje, że wszyscy pogrążamy się w jakimś społecznym bagnie; która czuje, że jako dorosła – mówiąc kolokwialnie – nawaliła. Bo to ja jestem tą „panią z IPN” – niską (mam 164 cm wzrostu), konserwatywnie ubraną, apodyktyczną i protekcjonalnie traktującą młodzież z I SLO – która rozmawiała z uczniami pod Sejmem.

Jest mi – przyznaję – przykro, bo na własnej skórze przekonałam się jak bardzo media potrafią zmanipulować przekaz. To jest przerażające i nie powinniśmy się na to godzić, ale tutaj chyba nikt nie miał i nie ma złudzeń. Tak się niestety dzieje, ale to jest temat na inną dyskusję. Jest mi też przykro, bo widziałam w doniesieniach kolejnych mediów, jak obraz mój i naszej rozmowy staje się w słowach uczniów coraz bardziej radykalny, jak z relacji na relację robię się coraz niższa, coraz bardziej apodyktyczna i już nie proszę, a żądam, już nie mówię do nich, lecz krzyczę na nich. Ale rozumiem, że ta sytuacja mogła ich przerosnąć, że w końcu nałożyli sobie na mnie, na naszą rozmowę – pełną emocji, ale jednak myślę, że również szacunku – schemat, kalkę, która im i środowisku pasowała do „pani z IPN”. To jest bardziej nasza – dorosłych – wina, niż ich.

Dwie inne sprawy wydają mi się w całym tym zdarzeniu o wiele ważniejsze. Pierwsza mnie zabolała, druga – przeraziła.

Co mnie zabolało

Kiedy wyszłam przed Sejm do uczniów i ich opiekuna, zobaczyłam młodych ludzi, pewnie oczytanych bardziej niż większość ich rówieśników, prawdopodobnie aktywnych w przestrzeni publicznej – może uczestniczących w zbiórkach, akcjach, manifestacjach albo przynajmniej je popierających; chcących mieć wpływ na rzeczywistość. Podejrzewam też, że gdybyśmy porozmawiali, okazałoby się, że mamy zbliżone albo wręcz takie same poglądy na wiele spraw, które dzieją się w kraju i na świecie, czy na historię. Powinniśmy się więc zrozumieć. Powinniśmy.

Przedstawiłam się i od razu wyrósł między nami mur: oni z wiadomej Bednarskiej, ja z wiadomego IPN

Tylko że ja stanęłam przed nimi, przedstawiłam się i w tym momencie wyrósł między nami mur. Oni byli uczniami z wiadomej Bednarskiej, ja panią z wiadomego IPN. Oni liberałowie, ja konserwatystka. Oni ze świata walczącego o wolność i demokrację, ja z ciemnogrodu, który szerzy propagandę i nacjonalizm. Oni ze społeczeństwa, ja z narodu.

Ten podział, który idzie przez całą Polskę, przeszedł między nami. Już wielokrotnie go widziałam, ale do tej pory stałam w tym podziale z ich strony. I kulturalnie dyskutowałam, mniej kulturalnie kłóciłam się, a czasem machałam ręką, że nie mamy o czym rozmawiać, ale zawsze byłam po tej drugiej stronie. A teraz nie potrafiłam do nich, do „moich”, dotrzeć. Widziałam w ich wzroku poczucie wyższości, może nawet pogardę i nie potrafiłam ich przekonać.

A sprawa była według mnie prosta. Spotykamy się w określonym miejscu – w Sejmie, na Turnieju Debat Historycznych IPN. Straż marszałkowska nie chce was wpuścić na teren Sejmu, kiedy jesteście obwieszeni przypinkami – w tym z nazwą jednej z partii politycznych. Gdy przychodzimy do określonego miejsca, to powinniśmy stosować się do jego reguł. Chcemy kulturalnie, merytorycznie debatować o historii, spierać się o nią, uczyć się patrzeć na nią z różnych stron, szukać argumentów dla obu racji – tego mają uczyć debaty. I po to się spotykamy. Spotykamy się w Sejmie, który jest z założenia polityczny, ale tym razem to jest tylko miejsce, do którego zasad na czas debat – jeśli chcemy w nich uczestniczyć – dostosowujemy się. Czy się z decyzją straży marszałkowskiej zgadzamy, czy nie.

Do tego ich nie przekonałam. Może oni nie chcieli słuchać, a może ja potraktowałam ich zbyt dorośle, mówiąc do nich skrótami, które oni w moim mniemaniu – jako inteligentni młodzi ludzie – powinni w lot zrozumieć. Ja powtarzałam w kółko: jak chcecie wejść, musicie zdjąć przypinki; chcemy rozmawiać o historii, nie o polityce. Oni w kółko odpowiadali: to jest ograniczenie naszej wolności. I tak się mijaliśmy.

To jest moja porażka, bo nie potrafiłam ich przekonać, że decyzja straży marszałkowskiej to decyzja dotycząca miejsca. A najważniejsze  były w tym wszystkim same Debaty Historyczne, na których oni mogliby wykazać się swoją wiedzą, ale też pokazać swoje poglądy. Niechby pokazali je, mówiąc o stosunku do mniejszości w II RP przy debacie o Piłsudskim. Niechby pokazali je, debatując nad postawami Polaków wobec Holokaustu. I to jest ich porażka. Bo oni mogli pokazać, kim są i co myślą, ale nie obwieszając się przypinkami partii – którejkolwiek, a nawet nie przypinkami z hasłami światopoglądowymi.

Nie wiem, czy oni chcieliby debatować z drużyną obwieszoną przypinkami ONR – który jest w Polsce, niestety, legalną organizacją. Nie wiem, czy chcieliby siedzieć naprzeciwko i merytorycznie dyskutować z rówieśnikami obwieszonymi hasłami „Polska dla Polaków” albo uderzającymi w mniejszości seksualne. A to wszystko też mieści się w wolności słowa. Próbujmy sobie zawsze wyobrazić sytuację odwrotną: czy to dla nas byłoby w porządku?   

To była również porażka opiekuna uczniów, który przyglądał się całej naszej dyskusji z lekkim uśmiechem. Nie wiem, do czego się Pan uśmiechał. Naprawdę nie wiem.

Co mnie przeraziło

Przerażające było dla mnie bicie brawa. Padające wielkie słowa. Nazywanie tego, co zrobili uczniowie z I SLO, odwagą cywilną. Słowa uczennicy, uczestniczki wydarzenia, że chcieli przywrócić wiarę w ich pokolenie.

Biję brawo mojemu dwuletniemu synkowi, kiedy nauczy się czegoś nowego. Przepełnia mnie autentyczna duma i radość, kiedy udaje mu się w po wielu próbach zjeść coś samodzielnie łyżeczką albo kiedy pierwszy raz udaje mu się wspiąć po drabince na placu zabaw. Dla nas to banał codzienności, dla niego jak krok po Księżycu. Jego też przepełnia wtedy duma. Umacniam go tym biciem brawa w przekonaniu, że dobrze robi, że ma kolejną umiejętność, że to jest bezpieczne.

Kłopot w tym, że dzieci dorastają, a my dalej chcemy bić brawo albo grozić palcem i mówić – fuj, to nie, to jest gorące. Nasz system nauczania, wychowania to system pochwał i nagan. A pochwała lub nagana nie służy zrozumieniu, tylko umacnianiu się w danej postawie. My nie jesteśmy od tego, żeby dawać jednoznaczne odpowiedzi, ale żeby wspierać w poszukiwaniach, żeby zachęcać do prób zrozumienia otaczającego nas świata. Czy tym biciem brawa – albo naganą – przypadkiem nie oczekujemy, że młodzi po prostu przejmą nasze poglądy, nasz sposób myślenia? To nie jest wychowanie do wolności.

Nie świadczy o nas przypinka z nazwą partii czy hasłem. Świadczą o nas czyny

Druga rzecz to wielkie słowa, do których ja osobiście staram się trzymać dystans. Jakiś czas temu sprzeciwiłam się w pracy fałszowaniu historii KOR. Mała rzecz, ale urosłam w oczach kilku osób. Oj, bardzo mi było ciepło i przyjemnie z tą moją odwagą cywilną. Aż w pewnym momencie coś dotarło do mnie. Pomyślałam: chwila, moment, dzieciaku, jaka odwaga? Odważny to był mieszkający w moim bloku trzy piętra niżej Wojtek Onyszkiewicz, kiedy w 1976 roku zakładał KOR, a potem jeździł do robotników Ursusa, żeby im pomagać. To była odwaga cywilna. O tym powinnam pamiętać. Dla mnie była to lekcja pokory, którą sama sobie zafundowałam i którą mam nadzieję zapamiętać na długo. 

Jestem sceptyczna wobec „patriotycznych” tatuaży, koszulek, naklejek. Nie dlatego, że mam coś przeciwko treściom, które mają nieść. Chodzi mi o to, że one zbyt łatwo załatwiają sprawę. Pozwalają myśleć: tak, oczywiście, jestem patriotą, przecież mam tatuaż „Powstanie pamiętamy”, noszę koszulkę z podobizną rotmistrza Witolda Pileckiego, a w klapie marynarki noszę ryngraf. Czym się różnią te tatuaże i koszulki od przypinek z nazwą partii i hasłami dotyczącymi uchodźców? Dla mnie niczym. Załatwiają sprawę. Tak samo zresztą może załatwiać sprawę krzyżyk na szyi. A wydaje mi się, że powinniśmy z uporem sobie przypominać, że to są tylko hasła, symbole, które – jeśli nie zostaną wypełnione treścią naszych codziennych działań i czynów – są puste. Są niebezpieczną beztroskliwością.

Czy my jesteśmy wspólnotą? Czy jesteśmy społeczeństwem? Chyba niestety nie i nie zbudujemy tego w oparciu o symbole widniejące na przypinkach, tatuażach, koszulkach. Aby stworzyć wspólnotę, musimy wciąż te symbole wypełniać treścią: troską, odpowiedzialnością, pokorą. Nie w błysku fleszy, nie w lajkach na FB, nie w głośnym krzyku, lecz w codziennych gestach, we wspólnej debacie.

Co ja muszę zrobić

Józef Czapski mówił w rozmowie z Piotrem Kłoczowskim („Świat w moich oczach”, 2001): „Wiesz, ja Polskę kochałem tak: «kto ty jesteś – Polak mały…». Ale nie przejmowało mnie to bardzo […]. I dopiero jak szlag trafił mnie Brzozowski. I to nie tylko przez swoją polskość, ale przez jakąś odpowiedzialność. Ja wtedy po raz pierwszy zrozumiałem, że nie jestem sam, że to, co jest u mnie samotne, to należy do świata. I że nikt na moim miejscu nie może zrobić tego, co ja muszę zrobić. Całe poczucie odpowiedzialności za świat każdy w sobie nosi”.

Nie świadczy o nas przypinka z nazwą partii czy hasłem – nawet najbardziej słusznym. Nie świadczy o nas tatuaż ani postać, którą mamy na koszulce – nawet najbardziej zasłużona dla naszej historii. Nie świadczy o nas religia, jaką wyznajemy ani narodowość. Nie świadczy o nas orientacja seksualna. Świadczą o nas czyny. Świadczy o nas odpowiedzialny stosunek do drugiego człowieka i gotowość do rozmowy, do próby zrozumienia tego, który stoi naprzeciw nas. Świadczy o nas chęć zrozumienia świata, odpowiedzialne podejście do społeczeństwa, do państwa, do przyrody.

To jest według mnie wychowanie do wolności. A tego nie ma. I to po obu stronach barykady, którą sobie wybudowaliśmy. To jest nasza, wszystkich, katastrofa.