Profesor Ewelina Nurczyńska-Fidelska, najwybitniejsza znawczyni twórczości Wajdy w Polsce, postanowiła rozgryźć fenomen wielkiego reżysera. Analizując adaptacje literackie, które przecież dominują w dorobku 85. letniego twórcy, chce dociec, skąd ta podatność Wajdy na chorobę polskości.
Jej książka „Polska klasyka literacka według Andrzeja Wajdy” to zbiór doskonałych esejów. Profesor Nurczyńska podziela opinię, że polskość Wajdy jest głównym atutem jego sztuki. Największe sukcesy odnosił on przecież wtedy, gdy to, co narodowe, czynił uniwersalnym. Maria Janion – na którą powołuje się autorka – pisała, że duchowe uniwersum Wajdy tworzy „polski wiek XIX, polski dramat romantyczny i postromantyczny, dramat Wyspiańskiego i malarstwo Jacka Malczewskiego. […] «Film» w najgłębszym wyobraźniowym sensie ma bardzo wiele wspólnego z «romantyzmem». Szczególne, niepowtarzalne piętno «pisma filmowego» Wajdy zakorzenione jest w romantyzmie polskim”. Kreując światy wyrosłe z tradycji, Wajda potrafi je jednak obdarować życiem własnym, dzięki czemu węzeł polskich losów nabiera cech – jak pisał Adam Michnik – cnoty i występku, heroizmu i bezmyślności, mądrego patriotyzmu, ale i straszliwego, wrzaskliwego pustosłowia.
Wajdowskie ekranizacje literatury nigdy nie były prostym przeniesieniem na ekran tekstu literackiego. Reżyser zawsze podejmuje z autorem pierwowzoru dialog, a jeszcze częściej polemikę, dlatego jego filmy historyczne stają się bardzo współczesne, nierzadko wywołując kontrowersje, dyskusje, a czasami zajadłe ataki. Zrealizowane w 1965 r. Popioły stały się pretekstem do ogólnonarodowej dyskusji. Gdy czyta się ataki na film z tamtego czasu, można dojść do wniosku, że były one zapowiedzią tego, co zdarzyło się w marcu 1968. Krytykowano Wajdę nie tylko za odstępstwa od literackiego pierwowzoru, w ocenie filmu niezwykle istotny okazał się kontekst polityczno-społeczny. Popioły zaczęły funkcjonować nie tylko jako fakt artystyczny, ale nade wszystko – polityczny.
Cały tekst w miesięczniku WIĘŹ nr 2-3/2012 (dostępny także w wersji elektronicznej jako e-book)
