Przeciwstawiał się zarówno komunizmowi, jak i nacjonalizmowi. Po odzyskaniu niepodległości, koleje losu zaniosły go na pogranicze polsko-litewskie. Tam szuka języka i praktyk przywracających nadzieję po ponurych doświadczeniach XX wieku.
Laudacja wiceprzewodniczącego delegacji Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej do Zgromadzenia Parlamentarnego Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej i Sejmu Republiki Litewskiej na cześć Krzysztofa Czyżewskiego, wygłoszona 3 maja w Warszawie
Panie i Panowie Marszałkowie, Szanowni Członkowie Zgromadzenia, Drogi Laureacie,
historia, której zwieńczeniem jest dzisiejsza uroczystość zaczyna się w 1977 roku w Poznaniu, na spotkaniu latającego uniwersytetu, w mieszkaniu jednego z liderów studenckiego podziemia.
Tam właśnie Krzysztof Czyżewski, student pierwszego roku polonistyki Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, usłyszał utwory poetyckie Czesława Miłosza czytane przez Ryszarda Krynickiego.
Kartkując książkę z wierszami zapamiętał miejsca, w których powstały: Paryż, Wilno i Krasnogrudę. Nie wiedział jeszcze, że niewidzialna ręka losu zaznaczy te miejsca jako kluczowe na jego mapie życia.
Paryskie pismo „Kultura” tworzone przez Jerzego Giedroycia stało się dla niego szkołą obywatelskiego myślenia i szacunku dla tradycji wielokulturowej Polski Jagiellonów. W nim też po raz pierwszy przeczytał „Dialog o Wilnie” Czesława Miłosza i Tomasza Venclovy, który zrozumiał nie tylko jako lekcję tego, jak należy ze sobą rozmawiać na pograniczu, ale także jako wezwanie do działania adresowane do młodego pokolenia przeciwstawiającego się zarówno komunizmowi, jak i nacjonalizmowi.
W kolejnych latach Krzysztof Czyżewski realizował się jako animator kultury alternatywnej, współredagował „Czas Kultury” – pismo podziemne wydawane przez „Solidarność Walczącą”, zakładał teatry, realizował spektakle, z którymi objeżdżał Polskę.
Po odzyskaniu niepodległości, koleje losu zaniosły go na pogranicze polsko-litewskie do miejscowości Sejny, gdzie zainspirowany ideami swoich mistrzów wspólnie z przyjaciółmi szukał nowych form działania w kulturze. Nowego języka i praktyk przywracających nadzieję po ponurych doświadczeniach XX wieku.
Czesław Miłosz nazwał to budowaniem tkanki łącznej, czyli mostów pomiędzy ludźmi, pokoleniami i narodami, pomiędzy przeszłością i teraźniejszością, tradycją i nowoczesnością.
Czyżewski postanowił, że będzie budował je „tu i teraz” w konkretnej społeczności lokalnej, na bolesnym pograniczu pełnym zadawnionych konfliktów, traumatycznych pamięci i odrębnych mitologii narodowych.
Tak powstał Ośrodek „Pogranicze – sztuk, kultur i narodów” w Sejnach, który w tym roku obchodzi 30-lecie istnienia.
Ośrodek mieści się w dawnej dzielnicy żydowskiej, w trzech budynkach przekazanych przez życzliwy samorząd i przywróconych do życia przez „Pogranicze”: w Domu Pogranicza (w przeszłości gimnazjum hebrajskim), Dawnej Jesziwie i Białej Synagodze.
Trudno wymienić wszystkie inicjatywy „Pogranicza”, służące budowaniu mostów i ochronie pamięci: od dokumentacji kultur, po działania edukacyjne i bogatą aktywność wydawniczą.
Opierają się one na etosie pogranicza, czyli „przestrzeni wspólnego życia różnych ludzi”, połączonych wspomnianą już tkanką łączną.
Etos pogranicza Krzysztofa Czyżewskiego to filozoficzny fundament dla dialogu i wzajemnego zrozumienia, przywracania ludziom godności, pamięci i zaufania, jako warunków istnienia wspólnoty.
Kolejnym dziełem Krzysztofa Czyżewskiego i jego przyjaciół z „Pogranicza” jest Międzynarodowe Centrum Dialogu, otwarte w 2011 roku, w setną rocznicę urodzin Czesława Miłosza w odremontowanym dworze rodziny Miłoszów w Krasnogrudzie przy granicy polsko-litewskiej.
Działalność Centrum skoncentrowana jest na wielokulturowym dziedzictwie Rzeczpospolitej Obojga Narodów oraz jego nowym odczytaniu w kontekście jednoczącej się Europy. Naturalnym patronem był i pozostaje Czesław Miłosz.
Warto wspomnieć, że w piwnicach dworu mieści się kawiarnia literacka „Piosenka o porcelanie” z nazwą odwołującą się do wiersza Miłosza, w której odbywają się debaty i wydarzenia artystyczne nawiązujące do etosu pogranicza i dziedzictwa Czesława Miłosza.
Chociaż etos budowany przez Krzysztofa Czyżewskiego ma charakter uniwersalny – świadczy o tym potężna ilość projektów, które zrealizował na całym świecie – najbliższym sąsiadem „Pogranicza” jest Litwa.
Oczywistą ambicją Krzysztofa Czyżewskiego jest budowanie wzajemnego zrozumienia i dobrych relacji pomiędzy Polakami i Litwinami na wszystkich szczeblach i w obu krajach. Służą temu liczne programy współpracy poświęcone edukacji, kulturze, integracji europejskiej i rozwojowi regionalnemu. Nie wszyscy wiedzą, że w ramach „Pogranicza” funkcjonuje chór o nazwie „Sąsiedzi”, w którym śpiewają Polacy i Litwini.
Czyżewski, wspólnie z litewskimi przyjaciółmi, organizuje także „Sejmiki polsko-litewskie” – twórcze spotkań pisarzy i tłumaczy z Litwy i Polski, które odbywają się każdego roku w Międzynarodowym Centrum Dialogu w Krasnogrudzie.
Jak już wspomniałem, „Pogranicze” prowadzi rozległą działalność wydawniczą, także z obszaru litewskiej literatury i historii. Wydało m.in. monumentalną „Księgę Wielkiego Księstwa Litewskiego”, powstałą z inicjatywy Czesława Miłosza, Tomasa Venclovy i Andrzeja Strumiłły. Krzysztof Czyżewski jest jednym z jej autorów.
Na moich półkach znalazłem także „Eseje” i „Wiersze Sejneńskie” Tomasa Venclovy oraz niezwykle ciekawe rozmowy ze śp. Ireną Vesaite, wydane przez „Pogranicze”. Wspomniani obywatele Litwy zostali wyróżnieni tytułem „Człowiek Pogranicza” przyznawanym przez „Pogranicze” wybitnym osobistościom z Europy Środkowej, które swym życiem i twórczością szczególnie przyczyniły się do spopularyzowania etosu pogranicza, jak już wspomniałem postawy otwartej, budującej mosty zbliżenia pomiędzy ludźmi różnych narodowości i religii.
Warto przypomnieć, że Krzysztof Czyżewski jest współtwórcą i członkiem Rady Fundacji Miejsca Urodzenia Czesława Miłosza, wykładowcą Uniwersytetu Wileńskiego i Witolda Wielkiego, a także autorem książek eseistycznych ukazujących znaczenie dziedzictwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów dla współczesnej Europy i polsko-litewskiej współpracy.
Państwo litewskie doceniło jego zasługi. Krzysztof Czyżewski został odznaczony Orderem Giedymina i Honorową Złotą Gwiazdą Ministerstwa Kultury Republiki Litewskiej.
Nagroda Obojga Narodów przyznawana przez nasze Zgromadzenie ma szczególny charakter. Decydują o niej ludzie, którzy uzyskali demokratyczny mandat od wolnych narodów, aby przemówić wspólnym głosem w ich imieniu, zgodnie z tradycją Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
W szczególnym dniu 230. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja z radością komunikuję, że jej laureatem został praktyk idei, budowniczy mostów, po litewsku statybininkas, pan Krzysztof Czyżewski!
Szanowny laureacie, drogi panie Krzysztofie, proszę o przyjęcie naszej nagrody i serdecznych gratulacji!
Tytuł od redakcji
Nagrodę Obojga Narodów otrzymali w tym roku także Jan Malicki, Eduardas Piurko i Kristina Sabaliauskaitė
