Dla samoświadomości Koptów najważniejszym wyznacznikiem jest ortodoksyjna wiara chrześcijańska przekazywana nieprzerwanie od czasów apostolskich. Ich Kościół uznaje się za depozytariusza niezmiennej i wolnej od późniejszych błędów nauki Jezusa i apostołów.
Koptami tradycyjnie nazywa się egipskich chrześcijan, ale nie wszystkich. W Egipcie obecna jest cała gama Kościołów, reprezentujących wszystkie główne nurty chrześcijaństwa. Koptowie należą do dwóch z nich, Koptyjskiego Kościoła Ortodoksyjnego bądź Kościoła katolickiego obrządku koptyjskiego. Katoliccy Koptowie pozostają w pełnej komunii z Rzymem, stanowiąc naprawdę niewielką mniejszość w społeczności koptyjskiej – ich liczbę ocenia się na około 200 tysięcy, podczas gdy wszystkich Koptów jest (zależnie od źródła) między 10 a 20 milionów. Koptyjski Kościół Ortodoksyjny jest tzw. kościołem wschodnim, który uznaje trzy pierwsze sobory powszechne, w przeciwieństwie do Kościołów prawosławnych – uznających siedem, aż do II Soboru Nicejskiego – i Kościoła katolickiego, w którym ostatni, dwudziesty pierwszy z rzędu sobór, II Sobór Watykański, miał miejsce w latach 1962–1965.
Tożsamość egipska?
Chociaż Koptowie są grupą wyznaniową, a nie etniczną czy narodową, w ich świadomości bardzo silne jest powiązanie z szeroko rozumianą egipskością. Sami Koptowie twierdzą, że są rdzennymi, genetycznie niezarabizowanymi Egipcjanami, potomkami starożytnych królów (zwanych także faraonami, chociaż w stosunku do władców z pierwszych dwóch tysiącleci istnienia państwa egipskiego jest to anachronizm). Argumentem potwierdzającym tę tezę ma być fakt, że potomkowie Arabów i koptyjskich kobiet stawali się muzułmanami, nawet jeżeli matka nie przyjmowała islamu; małżeństwa zaś mężczyzny Kopta, czyli chrześcijanina, z muzułmanką były i są zakazane przez prawo szariackie, co w praktyce wykluczało, przynajmniej legalnie, dopływ krwi arabskiej do społeczności koptyjskiej.
Owo przekonanie o niczym niezmąconej egipskości zakłada istnienie w przeszłości jednolitego narodu egipskiego, którego Koptowie mają być kontynuatorami. Jednakże od dawna wiadomo, że powstanie Egiptu to nie tylko polityczne związanie Górnego i Dolnego Kraju pod berłem jednego króla, ale także połączenie dwóch grup ludności. Predynastyczna kultura Nagady, rozpowszechniona w czasach hipotetycznej dynastii zerowej1 na terenie całego Egiptu, wiązała ze sobą ludność z Południa, z wyraźnymi cechami subsaharyjskimi (szerszy nos, wydatne kości policzkowe, kręcone włosy, ciemny odcień skóry) oraz z Północy, gdzie przeważał typ północnoafrykański z silnymi wpływami europejskimi (węższy nos, wąska górna szczęka, wysoka i szeroka żuchwa, gładkie, faliste włosy, często brunatne, śniada skóra). Ten proces nigdy się w pełni nie zakończył, do dzisiaj nietrudno jest odróżnić mieszkańca delty Nilu od pochodzącego z południa Sa’idi.
Kolejne fale osiedleńców napływały przez całą starożytność – Libijczycy, Grecy, Żydzi, Nubijczycy. Już w czasach przedchrześcijańskich Aleksandria była najbardziej chyba kosmopolitycznym miastem ówczesnego świata zachodniego. Udokumentowana obecność licznej gminy żydowskiej i silnego garnizonu perskiego na Elefantynie w południowym Egipcie w V wieku p.n.e. świadczy z kolei o tym, że przedstawiciele różnych narodowości zamieszkiwali odległe zakątki kraju, nie ograniczając się tylko do Delty.
Prześladowania chrześcijan za cesarza Dioklecjana dla społeczności chrześcijańskiej w Egipcie okazały się tak trudnym doświadczeniem, że Kościół koptyjski rozpoczął nawet własną rachubę lat, wprowadzając tzw. Erę Męczenników
Wbrew obiegowemu przekonaniu bardzo wielu królów nie było rodowitymi Egipcjanami. Panujący z XXII i XXIII dynastii (X–VIII wiek p.n.e.) pochodzili z Libii, XXV dynastia (VIII/VII wiek p.n.e.) mimo przywiązania do tradycji i kultury egipskiej była silnie związana z rodzinną Nubią, a ostatnia rdzennie egipska dynastia zakończyła swoje panowanie wraz ze śmiercią króla Nektanebo II w 343 r. p.n.e. Późniejsi królowie byli pochodzenia perskiego i greckiego, ostatnia władczyni Kleopatra VII nie miała w sobie kropli egipskiej krwi, choć jako pierwsza z dynastii świetnie mówiła ówczesnym językiem egipskim i znała zarówno tzw. pismo demotyczne, używane w codziennym życiu, w listach, księgach handlowych i na ostrakonach2, jak i świątynne hieroglify.
Chrześcijaństwo koptyjskie – legendarne początki
Dla samoświadomości Koptów najważniejszym wyznacznikiem jest religia – ortodoksyjna wiara chrześcijańska przekazywana nieprzerwanie od czasów apostolskich. Kościół uznaje się za depozytariusza oryginalnej, niezmiennej i wolnej od późniejszych błędów nauki Jezusa i apostołów, stawiając się w opozycji wobec całego pochalcedońskiego chrześcijaństwa, podzielonego później na prawosławie, katolicyzm i protestantyzm. To przekonanie znalazło swoje odbicie także w nazwie, zarówno arabskiej, greckiej, jak i angielskiej – Ortodoksyjny Kościół Koptyjski.
Zgodnie z legendą Kościół koptyjski został założony przez św. Marka. Teolodzy i historycy koptyjscy uważają, że można identyfikować go z osobą, o której pisze Piotr w swoim pierwszym liście (1 P 5,13). W tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia ten krótki, ale ważny fragment brzmi następująco: „Pozdrawia was ta, która jest w Babilonie razem z wami wybrana, oraz Marek, mój syn”. Komentatorzy skupiają się na znaczeniu zaimka osobowego, występującego w greckim oryginale także w rodzaju żeńskim, i w zasadzie zgadzają się, że odnosi się on do Kościoła, gminy chrześcijańskiej, jaka istniała w Babilonie. Ale o jaki Babilon tu chodzi? Prawie na pewno nie jest to Babilon w Mezopotamii, nie ma bowiem żadnych źródeł mówiących o pobycie Piotra w tym mieście. Najprawdopodobniej jest to więc metaforyczne odniesienie do Rzymu, który pod koniec I wieku często był tak symbolicznie nazywany. Jednak według alternatywnej wersji, bardzo popularnej wśród Koptów, list został napisany w egipskim Babilonie, niewielkiej twierdzy rzymskiej, której ruiny stanowią dzisiaj centrum dzielnicy koptyjskiej w Kairze. Koronnym argumentem ma być fakt, że Marek w okresie, z którego pochodzi ten tekst, czyli prawdopodobnie w latach 62–64, rzeczywiście przebywał w Aleksandrii z misją ewangelizacyjną. Czy założył wówczas pierwsze struktury kościelne, pozostaje zagadką.
Kościół koptyjski wśród wczesnych herezji
Pierwsze wieki naszej ery to szczególnie trudny okres w dziejach całego Kościoła. Aleksandria, zanim stała się ostoją ortodoksji, była kolebką wielu sekt gnostycznych. Gnostycyzm łączył w sobie elementy chrześcijaństwa z filozofią helleńską i wierzeniami pogańskimi, opierając się na przeciwstawieniu ducha i materii oraz dobrego, ukrytego w wyższych sferach Boga niższym, złym bóstwom, spośród których jedno, szczególnie przebiegłe, często utożsamiano ze starotestamentowym Jahwe.
Niektóre herezje były tak dobrze dopracowane intelektualnie, że wywarły pewien wpływ na wybitnych teologów, na przykład na ojca Kościoła Klemensa, o którym wiadomo, że w swoich niezachowanych do dziś dziełach głosił jakieś sekretne nauczanie. Z drugiej strony inni uczeni, choćby uczeń Klemensa Orygenes, włożyli wiele wysiłku w walkę z gnostykami. Aleksandria stała się więc areną intelektualnego pojedynku, a przeciwnicy ortodoksji byli wymagającymi adwersarzami.
Wystarczy wspomnieć szczególnie liczną sektę bazylidianów, która istniała przez ponad dwa wieki i odwoływała się do nauk swojego założyciela Bazylidesa, głoszącego na przełomie I i II wieku n.e., że najwyższym bóstwem jest Abraksas, stworzyciel całej hierarchii anielskich emanacji. Bazylides uważał, że Chrystus był wybawicielem spod ich władzy, umożliwiając powrót duszy do Stwórcy i połączenie się z Nim. Odrzucał przy tym znaczenie ukrzyżowania i zmartwychwstanie. Zamiast Jezusa miał zostać ukrzyżowany Szymon z Cyreny po tym, jak w czasie drogi krzyżowej nastąpiła zamiana ich ciał – dusza Jezusa weszła w ciało Szymona i na odwrót.
Karpokrates, szczególnie krytykowany przez Klemensa, odrzucał bóstwo Jezusa, uznawał reinkarnację i głosił, że dla wyzwolenia spod władzy archontów (stworzeń powołanych do rządów nad światem materii) należy doświadczyć wszelkich doznań, w tym najbardziej grzesznych.
Największe wpływy osiągnęła sekta Walentyna, z bardzo skomplikowanym systemem wierzeń, w którym najważniejszym bóstwem była Pleroma, a wśród powstałych z niej eonów (bytów niższego rzędu) wyróżniała się Sophia – Mądrość i jej emanacja Jezus. Ludzie podzieleni byli na trzy klasy, z których najwyższa, gnostycy, mieli osiągnąć pełne zbawienie, przeznaczeniem klasy średniej, czyli szeregowych, zwykłych chrześcijan, było niepełne i nieokreślone wyzwolenie od materii, a najniższa grupa ludzi, podległa w całości materii, miała zostać po prostu wyniszczona.
Wielu badaczy wczesnego chrześcijaństwa posuwa się do twierdzenia, że w pierwszych dwóch wiekach naszej ery dominującym w Egipcie nurtem chrześcijaństwa był właśnie gnostycyzm, który przyćmił ortodoksję do tego stopnia, że pierwszych dziesięciu koptyjskich papieży znamy jedynie z imienia, a jedynym źródłem tej wiedzy jest piszący w IV wieku historyk Kościoła Euzebiusz z Cezarei.
Sytuacja zmieniła się diametralnie wraz z wyborem na tron patriarszy Demetriusza, który nie szczędził wysiłków, by wokół swojego urzędu skupić władzę nad całym Kościołem egipskim. W sukurs przyszła mu tzw. aleksandryjska szkoła katechetyczna, prawdopodobnie działająca już wcześniej, choć najlepsze lata mająca dopiero przed sobą. Jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli ojcowie Kościoła: Orygenes (185–224) oraz św. Klemens Aleksandryjski (150–212), a także św. Dionizy Wielki (190–264) i Didym Ślepiec (313–398). Byli to ludzie niepospolitego ducha – Didym stracił wzrok w wieku 4 lat, nie umiał w związku z tym ani czytać, ani pisać, ale świetnie opanował logikę, retorykę, arytmetykę, geometrię i muzykę, przez 50 lat prowadził aleksandryjską szkołę teologiczną i wiódł uduchowione życie pustelnicze na pustyni pod Aleksandrią. O Orygenesie św. Klemens napisał: „Kto z nas przeczyta tyle, ile on napisał?”. Wszyscy oni byli strażnikami chrześcijańskiej ortodoksji, chociaż zdarzało się im głosić pewne twierdzenia uznawane później za błędne. Na przykład Orygenes, uważany za jednego z najwybitniejszych teologów swoich czasów i czczony jako święty w Kościele koptyjskim, był zwolennikiem teorii o preegzystencji dusz, która została odrzucona przez Magisterium, oraz kontrowersyjnej tezy o nawróceniu się Szatana i pustym piekle.
Koptowie chętnie podkreślają swoją przynależność do tego środowiska, w którym wykuwały się podstawowe i wieczne prawdy wiary chrześcijańskiej. Stanowili wówczas jeszcze część jednego, rzeczywiście powszechnego Kościoła, który choć wstrząsany wewnętrznymi sporami i narażony na tendencje sekciarskie, pozostawał jednością. Działo się tak jeszcze w czasie kontrowersji wokół najpoważniejszej herezji, jaką zrodziło chrześcijaństwo aleksandryjskie. Miejscowy prezbiter Ariusz na przełomie III i IV wieku ogłosił, że Jezus został zrodzony w czasie i nie był bytem wiecznym, współistotnym Bogu Ojcu. Przeciwnikiem Ariusza był Atanazy, dwudziesty papież koptyjski, nazwany przez potomnych Wielkim i Równym Apostołom, między innymi w uznaniu swoich zasług dla obrony czystości wiary. Spór, który wstrząsnął fundamentami wiary chrześcijańskiej i zakończył się potępieniem Ariusza na soborze nicejskim w 325 r., można sprowadzić do jednej litery w słowie określającym pozycję Jezusa wobec Boga Ojca: homoiousios, czyli podobny w istocie, jak chcieli arianie, czy też homoousios, czyli współistotny, jak twierdzili ich oponenci. Kościół egipski ponownie okazał się ostoją ortodoksji.
Koptyjscy męczennicy, asceci i mnisi
W 303 r. w całym cesarstwie rozpoczęły się z inicjatywy cesarza Dioklecjana ostatnie zorganizowane prześladowania chrześcijan. W różnych częściach imperium ich natężenie było odmienne – dla społeczności chrześcijańskiej w Egipcie okazały się tak trudnym doświadczeniem, że Kościół koptyjski rozpoczął nawet własną rachubę lat, wprowadzając tzw. Erę Męczenników, rozpoczynającą się wraz ze wstąpieniem Dioklecjana na tron cesarski w 284 r.
Wiele ofiar tych prześladowań zostało kanonizowanych i odbierają oni należną im cześć, zarówno w Kościele katolickim, prawosławnym, jak i w Kościołach wschodnich. Jest wśród nich Piotr I Aleksandryjski, siedemnasty patriarcha aleksandryjski, bardzo popularny do dziś święty Jerzy, którego celę można oglądać w koptyjskiej dzielnicy Kairu, oraz wielka męczenniczka, św. Katarzyna Aleksandryjska – przed śmiercią modliła się, by jej ciało nie zostało zbezczeszczone przez torturujących ją żołdaków i jej prośbie stało się zadość. Aniołowie przenieśli jej wydzielające piękną woń doczesne szczątki na szczyt jednej z gór na Synaju, gdzie do dziś działa klasztor pod jej wezwaniem.
Drugim ważnym elementem egipskiego chrześcijaństwa stały się asceza i monastycyzm. Po ustanowieniu chrześcijaństwa religią państwową wielu egipskich chrześcijan buntowało się przeciwko sojuszowi państwa i Kościoła, odczuwając jednocześnie potrzebę skrajnego poświęcenia, które równać by się mogło oddaniu życia za wiarę w czasach prześladowań. Tak powstały dwa nurty ruchu monastycznego. Antoni Wielki, powszechnie czczony jako święty i odnowiciel w Kościołach wschodnich i zachodnich, stworzył anachoretyzm, formę religijności opartą na odosobnieniu, ascezie, umartwieniach i kontemplacji. Sam dał najdoskonalszy przykład takiego życia, spędzając czterdzieści lat w jednej z oddalonych oaz nad Morzem Czerwonym, gdzie obecnie znajduje się klasztor pod jego wezwaniem. W tym samym okresie Pachomiusz Starszy założył pierwszy klasztor oparty na formule cenobityzmu, czyli życia wspólnotowego. W warunkach egipskich monastery cieszyły się dużą autonomią i w pierwszych wiekach działania stanowiły często silną opozycję wobec patriarchy aleksandryjskiego – czy to greckiego prawosławnego, czy też później ortodoksyjnego koptyjskiego – i jego polityki, także w dziedzinie teologii.
Sobór chalcedoński a Kościół Koptów
Najważniejszym wydarzeniem, które ostatecznie ukształtowało odrębny Kościół koptyjski, był sobór w Chalcedonie. Ponieważ kwestia natury Jezusa, o którą tak zażarcie spierał się Ariusz z Atanazym, w odczuciu wielu nie została ostatecznie rozwiązana w Nicei, w 451 r. w Chalcedonie, dawnym porcie znajdującym się na azjatyckim pobrzeżu Bosforu, zebrał się sobór, który miał rozstrzygnąć kontrowersje, jakie powstały w tym zakresie w różnych gminach chrześcijańskich. Stawiło się ponad pół tysiąca biskupów, co oznacza, że było to najliczniejsze zgromadzenie dostojników kościelnych starożytnego świata.
Po soborze w Efezie w 431 r. wykrystalizowały się dwa przeciwstawne obozy – patriarcha Antiochii Jan podkreślał rozróżnienie dwóch aspektów w Jezusie, Boskiego i ludzkiego, zaś Cyryl, patriarcha Aleksandrii w latach 412–444, akcentował wewnętrzną spójność natury Chrystusa. Dopóki żyli obaj ci mężowie, porozumienie zdawało się możliwe, w długiej i wyczerpującej korespondencji wypracowali oni bowiem pewien konsensus, mówiąc nie o zwykłym połączeniu natur w osobie Jezusa (z greckiego sunaheia), lecz o zjednoczeniu, enȏsis, które urzeczywistnia się bez zmieszania.
Gdy obu adwersarzy zabrakło, kompromis stał się niemożliwy. W Chalcedonie pod nieobecność następcy Cyryla, patriarchy Aleksandrii Dioskura, uznano, że Jezus jest jeden i ten sam, doskonały w Bóstwie i w człowieczeństwie, jest On jednocześnie prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem, posiada dwie natury niezmieszane, niepodzielne i nierozłączne, zjednoczone w jednej Osobie i w jednej hipostazie. Dioskur, stojąc na stanowisku pełnej jedności bosko-ludzkiej natury Chrystusa, odmówił podpisania dokumentów soborowych, na skutek czego został zdjęty z urzędu i usunięty z Aleksandrii. Na jego miejsce wybrano Proteriusza, którego przybycie do Egiptu wywołało żywiołowe protesty miejscowych chrześcijan, uważających Dioskura za prawowitego patriarchę i popierających jego pozycję teologiczną.
Po zabójstwie Proteriusza w 457 r. – czy to przez wzburzony tłum, czy też przez miejscowy garnizon bizantyjski – jego następcy kontynuowali naukę diofizytyzmu, zgodną z postanowieniami z Chalcedonu, a sam Proteriusz został przez Kościół prawosławny ogłoszony świętym i męczennikiem. Dzisiaj spadkobiercą tego dziedzictwa jest Prawosławny Patriarchat Aleksandryjski, tradycyjnie uważany za drugi według starszeństwa po Konstantynopolu w hierarchii cerkwi prawosławnych – patriarcha aleksandryjski jako jedyny w kościołach prawosławnych nosi honorowy tytuł papieża.
Nieuznający Proteriusza egipscy chrześcijanie wybrali na następcę Dioskura, który zmarł w 454 r. na wygnaniu, Tymoteusza II, reprezentującego antychalcedoński nurt wschodniego chrześcijaństwa, zwany także monofizytyzmem lub – z większą precyzją – miafizytyzmem. Następcy Dioskura i Tymoteusza II do dzisiaj stoją na czele Koptyjskiego Kościoła Ortodoksyjnego i noszą tytuł Papieża Aleksandrii i Patriarchy Stolicy św. Marka.
Kwestia uznania lub odrzucenia postanowień soboru w Chalcedonie stała się dla ówczesnych chrześcijan powodem sporów o charakterze zasadniczym. Przez dwa stulecia, do samego podboju arabskiego, obie strony zwalczały się nawzajem, przy czym obóz chalcedoński miał przewagę polityczną, posiadał bowiem poparcie cesarzy bizantyjskich. Konfrontacja zaostrzyła się, gdy na aleksandryjskim prawosławnym tronie patriarszym zasiadał Cyrus, piastujący jednocześnie funkcję bizantyjskiego namiestnika. Wykazując się uporem i dużą dozą dobrej woli, wypracował on ideę monoteletyzmu, czyli jednej woli Chrystusa. Miało to posłużyć jako kompromis dla mono- i diofizytów przez skoncentrowanie się nie na naturze, lecz na działaniu Jezusa.
Monoteletyzm nie zyskał poparcia ani Kościoła rzymskiego, ani też egipskich chrześcijan, ale Cyrus próbował przekonać do niego jednych i zmusić drugich. Z perspektywy XXI wieku trudno uwierzyć, że rozpętane przez patriarchę prześladowania niechętnych mu monofizytów pochłonęły tak wiele ofiar i były tak bezgranicznie okrutne. Z drugiej strony podziw budzi upór i siła wiary strony prześladowanej. Mennas, brat papieża Beniamina, który ukrywał się przed siepaczami Cyrusa, odmówił uznania postanowień Chalcedonu, chociaż przypiekano mu boki pochodniami, aż wytopiony tłuszcz kapał na ziemię, kopniakami wybito mu wszystkie zęby, a na koniec zaszyto w worku z piaskiem i wrzucono do Nilu. Po śmierci Cyrusa zawziętość greckiej administracji osłabła, ale nadal Koptowie czuli się uciskani we własnym kraju poprzez dodatkowe podatki, bizantyjską propagandę diofizycką i monopolizację administracji przez Greków. Nie dziwi więc, że zarówno wsparli Persów, którzy podporządkowali sobie Egipt na krótką dekadę 619–629, jak i pomagali Arabom w pierwszym okresie podboju Egiptu przez muzułmanów.
Współczesny Kościół koptyjski
Obecnie Koptowie stanowią około 10–15% egipskiego społeczeństwa i są jego integralną częścią. Posługują się oczywiście językiem arabskim w jego egipskiej odmianie; język koptyjski, ostatni etap rozwoju starożytnego języka egipskiego, jest używany jedynie w kościele, ale też rzadko, przy recytacji niektórych modlitw i stałych części mszy.
Arabski i koptyjski nie są do siebie podobne, choć należą do rodziny afroazjatyckiej, ale do dwóch różnych podrodzin: arabski to język semicki, a koptyjski jest jedynym przedstawicielem wymarłej podrodziny egipskiej. W mowie potocznej do języka chrześcijan przeniknęło nawet religijne słownictwo, jakie z reguły wiąże się z islamem: Allah jako określenie Boga, in sza (A)llah (‘jeśli Bóg zechce’), al-hamdu-li-(A)llah (‘dzięki Bogu’) itd.
Koptowie często nadają swoim dzieciom imiona brzmiące obcojęzycznie, by pokazać swoją więź kulturową ze światem chrześcijańskim – na przykład Barbara, Joanna, Kristina dla dziewcząt, Boulos (Paul), George, Hanri, Mikail dla chłopców. Wiele popularnych imion pochodzi z greki, choć ich wymowa znacząco się zmieniła, na przykład Butros (greckie Petros), Dżirdżis (greckie Georgios, Jerzy) czy też Tawadros (greckie Teodoros, Teodor). Popularne są także imiona pochodzenia staroegipskiego, których miejscowi muzułmanie nie uznają za dopuszczalne religijnie: Banub (‘poświęcony Anubisowi’), Bahur (‘poświęcony Horusowi’), Qulta (ze staroegipskiego – ‘szczeniaczek’), Bisa (zdrobnienie od imienia bogini Baset), Szenuda (z koptyjskiego: ‘Bóg żyje’ – imię trzech papieży koptyjskich), Dosa (od imienia bogini Izydy). Wielu Koptów decyduje się także na tatuaż w postaci charakterystycznego krzyża koptyjskiego na wewnętrznej stronie nadgarstka lub pomiędzy kciukiem i palcem wskazującym.
Choć Koptów wyróżnia wyłącznie wyznanie, a religia stanowi ważną część ich tożsamości, musieli dostosować się do otaczającego ich żywiołu muzułmańskiego. Cotygodniowe msze odbywają się więc w piątki, a kościół, szczególnie w mniejszych miejscowościach w Górnym Egipcie i na Synaju, to także centrum życia lokalnej społeczności. Często działają tam ochronki dla dzieci, punkty dystrybucji żywności dla potrzebujących, minikluby sportowe. Piątkowe nabożeństwo jest głównym punktem dnia, całe rodziny przychodzą na teren świątyni dużo wcześniej, by spędzać czas jak na pikniku, spotykać się ze znajomymi, bawić się z dziećmi.
Same kościoły przypominają cerkwie prawosławne, z ikonostasem, carskimi wrotami i dużą liczbą tradycyjnie pisanych ikon. Kościoły wschodnie, w tym Kościół koptyjski, rzeczywiście są bliższe Kościołom prawosławnym niż Kościołowi katolickiemu, teologicznie są bowiem ukierunkowane na zachowanie czystości nauczania pierwszych trzech soborów powszechnych, a nie na rozwój dogmatyczny, jak ma to miejsce w katolicyzmie. Religijność koptyjska jest bardzo tradycyjna, wierni szukają błogosławieństwa przez kontakt z relikwiami, wystawianymi w wielu kościołach w specjalnych gablotach, pod przykryciem bogato zdobionych kap, pielgrzymując do miejsc, gdzie zgodnie z legendą miała przebywać Święta Rodzina podczas ucieczki do Egiptu, a nawet po prostu dotykając zasłony na carskich wrotach.
Na czele Kościoła koptyjskiego stoi patriarcha Aleksandrii, tradycyjnie nazywany papieżem. Obecnie urząd ten sprawuje 117. następca św. Marka, Tawadros II. Papieże od XI wieku urzędują w Kairze, przy katedrze św. Marka. Podobnie jak w przypadku biskupów Rzymu wyborem kolejnego patriarchy koptyjskiego ma kierować sam Bóg. Po śmierci papieża zbiera się Święty Synod, który wyłania spośród siebie czternastoosobowy komitet. Jego członkowie kompletują grupę pięciu lub sześciu kandydatów, spośród których każdy musi mieć więcej niż 40 lat, być mnichem przynajmniej od 15 lat, nigdy nie posiadać żony. Lista ta jest oficjalnie publikowana w prasie. Po trzech miesiącach zbiera się cały Synod z delegacją świeckich, po dwanaście osób z każdej diecezji, by dokonać wyboru trzech najbardziej godnych pretendentów. Karteczki z imionami tej trójki umieszczane są w srebrnej urnie, skąd jedną wyciąga dziecko z zawiązanymi oczami. Wybrana osoba zostaje kolejnym patriarchą.
Problemy z ekumenizmem
Kler koptyjski uważany jest za bardzo konserwatywny. Kościół nie wykształcił rozwiniętej nauki społecznej, życie konsekrowane jest oparte na rytuałach i ascezie. Obecnie najwięcej kontrowersji budzi kwestia ekumenizmu. Poprzedni papież Szenuda III był zwolennikiem kontaktów z innymi Kościołami, przede wszystkim z Kościołem katolickim, gdzie znalazł godnego partnera w osobie Jana Pawła II. Tę linię kontynuuje Tawadros II. Pomiędzy oboma Kościołami w 1988 r. podpisana została deklaracja chrystologiczna, która faktycznie zakończyła spór trwający ponad półtora tysiąca lat. Kluczowe zdanie tego dokumentu brzmi: „Wierzymy, że nasz Pan i Zbawca Jezus Chrystus, Słowo Wcielone, jest doskonały w swoim Bóstwie i doskonały w swoim Człowieczeństwie. Jego Człowieczeństwo jest Jednością z Jego Bóstwem, bez Zmieszania, Połączenia lub Złączenia. Jego Boskość nie była odrębna od Jego człowieczeństwa nawet na mgnienie oka”.
Takie zbliżenie z katolikami nie jest jednak wszędzie przyjmowane ze zrozumieniem. W 2018 r. w jednym z klasztorów koptyjskich doszło do brutalnego morderstwa. Grupa mnichów dokonała zabójstwa miejscowego biskupa, który ich zdaniem zbyt gorliwie działał na rzecz ekumenizmu i zbytnio się angażował w kontakty z Rzymem.
Warto jeszcze wspomnieć, że w Egipcie tytuł patriarchy aleksandryjskiego posiada jeszcze zwierzchnik Kościoła katolickiego obrządku koptyjskiego, pozostającego w komunii z Kościołem rzymskokatolickim i wywodzącego się z Koptyjskiego Kościoła Wschodniego. Melchicki patriarcha Antiochii, stojący na czele Greckiego Melchickiego Kościoła Katolickiego, także nosi tytuł patriarchy Aleksandrii, chociaż jego siedziba znajduje się w Damaszku.
Grecki Melchicki Kościół Katolicki pozostaje w komunii z Rzymem. Powstał na skutek rozłamu w Prawosławnym Patriarchacie Antiochii i w przeciwieństwie do poprzednich trzech denominacji swoją sukcesję apostolską wywodzi nie od świętego Marka, lecz od apostoła Piotra. Historycznie istniał jeszcze łaciński patriarchat Aleksandrii, od XIV wieku wyłącznie tytularny, zlikwidowany dopiero w 1964 r.
Więź.pl to personalistyczne spojrzenie na wiarę, kulturę, społeczeństwo i politykę.
Cenisz naszą publicystykę? Potrzebujemy Twojego wsparcia, by kontynuować i rozwijać nasze działania.
Wesprzyj nas dobrowolną darowizną:
***
Koptowie stanowią nieoddzielną część społeczeństwa egipskiego, będąc od wieków w centrum wydarzeń kształtujących świadomość całego narodu. Spośród Koptów wywodziło się wielu polityków, w tym premier Egiptu w latach 1908–1910 Boutros Ghali i sekretarz generalny ONZ w latach 1992–1996 Boutros Boutros Ghali, wielu ministrów, działaczy kultury, celebrytów. W 2022 r. po raz pierwszy Kopt został przewodniczącym Trybunału Konstytucyjnego. Jest to prężna i stale rosnąca społeczność, obecna wszędzie tam, gdzie znajdują się większe skupiska Egipcjan. Także w Polsce – w jednej z warszawskich kaplic prawosławnych regularnie odbywają się msze koptyjskie, gromadzące dziesiątki wiernych.
1 W tradycyjnym ujęciu, opierającym się na podziale historii Egiptu na dynastie zaproponowanym przez kapłana Menatona w III wieku p.n.e., zjednoczenie Egiptu nastąpiło za króla Narmera, uważanego za założyciela I dynastii. Obecnie wiadomo, że próby połączenia egipskich księstw podejmowano z sukcesem już wcześniej, ale brak jest na ten temat szczegółowych informacji. Obecnie ci górnoegipscy władcy, dla których nieznane są ani ich wzajemne relacje, ani też dokładniejsze ramy czasowe panowania, określani są jako dynastia zerowa.
2 Ostrakony – skorupy naczyń ceramicznych używane do codziennych zapisków, prowadzenia rachunków, ćwiczeń pisarskich.
Tekst ukazał się w kwartalniku „Więź” lato 2024 w dziale „Dzieci Abrahama”.
