Nowe fakty w sprawie ks. Michała Czajkowskiego. Komentują Andrzej Friszke i Zbigniew Nosowski

„Rzeczpospolita” publikuje dziś duży, kilkuczęściowy materiał Tomasza Krzyżaka i Piotra Litki o wykorzystywaniu seksualnym małoletnich w Kościele w Polsce w latach 1944–89. Identyfikuje 121 spraw. Jako jedną z nich – ks. Michała Czajkowskiego, byłego asystenta kościelnego „Więzi”.

„Wyniki pionierskiej kwerendy archiwalnej, w której ustaliliśmy 121 przypadków dotyczących wykorzystywania małoletnich, której przed nami nikt w Polsce nie przeprowadził – ani historycy, ani dziennikarze, ani kościelne czy państwowe instytucje – sugerują, że skala wykorzystywania seksualnego małoletnich była w Kościele nad Wisłą ogromna” – piszą Tomasz Krzyżak i Piotr Litka w dzisiejszej „Rzeczpospolitej”.

Krzyżak i Litka szacują liczbę spraw na blisko 300, a liczbę osób wykorzystanych – ok. 1100. Publikują informacje na temat 121 zidentyfikowanych przez nich sytuacji (177 spraw zidentyfikowała jeszcze Konferencja Episkopatu Polski). Podają personalia tych sprawców, którzy znaleźli się w leksykonach duchowieństwa represjonowanego oraz tych, o których w ostatnich latach publikowano w mediach.

Listę podzielili na cztery części:

• sprawy dotyczące wykorzystywania seksualnego zakończone wyrokami sądowymi (72), w tym procesy polityczne (2) i dotyczące skrzywdzenia dorosłych (3);
• sprawy, w których do przestępstw doszło, ale je umorzono (24) z powodu niepodjęcia sprawy, wycofania zeznań, niezłożenia oficjalnego zawiadomienia, amnestii, zgody duchownego na współpracę ze Służbą Bezpieczeństwa lub jego śmierci;
• sprawy umorzone z braku dowodów lub zakończone uniewinnieniem w sądzie (11);
• sprawy, w których autorzy nie znają ostatecznego rozstrzygnięcia (14), choć śledztwo lub proces się rozpoczęły.

„By dokładniej zbadać ten problem – dodają dziennikarze – potrzebne są pogłębione kwerendy archiwów IPN [Instytut Pamięci Narodowej], AAN [Archiwum Akt Nowych] i innych. Trzeba skonfrontować te materiały także z archiwami kościelnymi w diecezjach i zakonach. Niewykluczone, że zrobi to specjalny zespół, który zamierza powołać Konferencja Episkopatu Polski. Ta kwerenda może być punktem wyjścia dla tej pracy”.

„Wielokrotne gwałty, ofiary zachodzące w ciąże, umierające przy porodach, aborcje. To najbardziej drastyczne przypadki przestępstw, jakie wyłoniły się w naszej kwerendzie” – piszą Krzyżak i Litka. W większości przypadków osoby wykorzystane nie zgłaszały swojej krzywdy.

W redakcyjnym komentarzu wicenaczelny „Rzeczpospolitej” Michał Szułdrzyński zwraca uwagę na „niemal zupełną obojętność na los skrzywdzonych. Nie ma śladów pomocy ofiarom. Nie interesowała się tym bezpieka, której celem była walka z Kościołem i szukanie na niego haków. Ale nie interesowała się też większość przełożonych w Kościele, dla których najważniejsza była obrona instytucji, ochrona dobrego imienia, nie zaś los wykorzystanych dzieci i młodzieży, które w Kościele szukały Boga, dobra i prawdy, a zamiast tego spotkała ich seksualna przemoc. A potem na lata zapadała głucha cisza”.

Ks. Michał Czajkowski – nowe materiały

Autorzy zwracają uwagę na pierwszej stronie dziennika zwłaszcza na dwie sprawy: ks. Eugeniusza Makulskiego (zm. 2020), kustosza sanktuarium w Licheniu, któremu w 1964 r. udowodniono skrzywdzenie 14-latka, lecz sąd na mocy ustawy amnestyjnej sprawę umorzył, oraz ks. Michała Czajkowskiego, który miał skrzywdzić dwóch chłopców, do czego przyznał się w 1960 r. w oświadczeniu napisanym w obecności oficera werbującego go do współpracy z bezpieką.

Ks. Czajkowski w latach 1984-2006 był asystentem kościelnym miesięcznika „Więź”. W maju 2006 r., na podstawie materiałów zgromadzonych w IPN, Tadeusz Witkowski ogłosił w „Życiu Warszawy”, że ks. Czajkowski był wieloletnim tajnym współpracownikiem SB o pseudonimie „Jankowski”. Redakcja „Więzi” powołała wtedy specjalny zespół do zbadania sprawy. W lipcu 2006 r. opublikowaliśmy na ten temat obszerny raport i jego krótsze omówienie.

Krzyżak i Litka swoje dzisiejsze informacje opierają na nowych materiałach z tzw. teczki personalnej t.w. „Jankowskiego”, której nie znali autorzy raportu „Więzi”. Jak piszą, miał wykorzystać seksualnie dwóch braci (dziewięcio- i dziesięciolatka). Milicja dysponowała pisemnymi oświadczeniami pokrzywdzonych, ich rodziców i dwóch świadków. Duchowny „miał dotykać narządów płciowych chłopców i rozbierać się przed nimi, za co im zapłacił. Chłopcy opowiedzieli o tym, co ich spotkało, rodzicom, a ci zgłosili sprawę milicji”. W teczce personalnej zachowało się również pisemne oświadczenie ks. Czajkowskiego z sierpnia 1960 r., złożone podczas rozmowy z funkcjonariuszem bezpieki, w którym przyznał się do „wykroczenia seksualnego w stosunku do synów ob. W.”.

W artykule „Rzeczpospolitej” wypowiada się również sam, dziś 88-letni, ks. Czajkowski. W odpowiedzi na pytania autorów zaprzecza, jakoby historia z 1960 r. była podstawą jego ponownego werbunku. Stwierdza, że nigdy nie miał „skłonności pedofilskich”, a wtedy jedynie pomagał zejść z drzewa jednemu chłopcu. „Nie wiem, co powiedział ojcu, ale widocznie ktoś tam postanowił stworzyć opowieść dla uderzenia w niewygodnego księdza” – odpisał ks. Czajkowski Krzyżakowi i Litce.

Oświadczenie w tej sprawie wydali Andrzej Friszke i Zbigniew Nosowski, współautorzy (wraz z Anną Karoń-Ostrowską i Tomaszem Wiścickim) raportu z lipca 2006 r. Poniżej zamieszczamy to oświadczenie w całości.

Andrzej Friszke i Zbigniew Nosowski: Wyjaśnienie historyczne co do okoliczności szantażu SB wobec ks. Michała Czajkowskiego

1. Opublikowane dziś w „Rzeczpospolitej” informacje dotyczące okoliczności werbunku ks. Michała Czajkowskiego przez Służbę Bezpieczeństwa w roku 1960 wskazują na jego zachowania o charakterze wykorzystania seksualnego małoletnich chłopców jako podstawę skutecznego szantażu wobec młodego duchownego.
   
2. Autorzy opracowania, Tomasz Krzyżak i Piotr Litka, przywołują także nasz raport dotyczący ks. Czajkowskiego z roku 2006 opublikowany w „Więzi” (byliśmy jego współautorami wraz z Anną Karoń-Ostrowską i Tomaszem Wiścickim). W „Rzeczpospolitej” czytamy: „Osoby badające kilkanaście lat temu historię jego współpracy nie dysponowały materiałami, które pozwoliłyby ustalić szczegóły tego szantażu. Dopiero teraz dziennikarze »Rzeczpospolitej« odnaleźli w IPN dokumenty, z których wynika, że duchowny miał dopuścić się wykorzystania seksualnego dwóch chłopców”.
   
3. Potwierdzamy, że przygotowując raport o współpracy ks. Michała Czajkowskiego ze Służbą Bezpieczeństwa, który został opublikowany w lipcu 2006 r., nie znaliśmy materiałów, jakie dziś zostały omówione w „Rzeczpospolitej”. Nie mieliśmy bowiem dostępu do teczki personalnej tajnego współpracownika (to tam SB gromadziła m.in. materiały dotyczące werbunku). Pisaliśmy o tym w ówczesnym opracowaniu: „Nie zachowała się (lub nie została dotychczas odnaleziona) tzw. teczka personalna t.w. »Jankowski«” („Jankowski” to pseudonim ks. Czajkowskiego, który sam sobie wybrał).
   
4. Szczątkowe informacje zawarte w dostępnych tzw. teczkach pracy t.w. „Jankowskiego” (około 1000 stron) wskazywały jednoznacznie na szantaż na tle obyczajowym jako bezpośredni impuls do tzw. przewerbowania (czyli ponownego pozyskania przez SB tajnego współpracownika, po wcześniejszym zaniku współpracy). Napisaliśmy o tym w raporcie: „W sierpniu 1960 r. esbecy posłużyli się wobec ks. Czajkowskiego szantażem na tle obyczajowym. […]  Ponowiony szantaż okazał się nad wyraz skuteczny i już po kilku tygodniach »Jankowski« podpisywał pseudonimem wszystkie składane charakterystyki licznych księży”.
   
5. W rozmowach z nami w roku 2006 ks. Michał Czajkowski zdecydowanie zaprzeczał, aby szantaż z roku 1960 dotyczył jego zachowań homoseksualnych czy pedofilskich. Przedstawiał tamtą sytuację jako bardzo drobny incydent. Jednocześnie przyznawał, że efektem owego incydentu była jego zgoda na podjęcie współpracy z organami bezpieczeństwa. W raporcie tak o tym pisaliśmy: „Wedle dzisiejszej relacji ks. Czajkowskiego, to drobne wydarzenie, które stało się przedmiotem szantażu – na skutek groźby kompromitacji, jaką wmówił mu funkcjonariusz – urosło do rangi wiszącego nad nim »miecza Damoklesa« i stało się powodem jego uległości wobec SB”.
   
6. Niezależnie od braku informacji co do okoliczności werbunku ks. Czajkowskiego dodać trzeba, że w 2006 r. historycy prowadzący badania nad lustracją powszechnie uznawali, iż nie należy publicznie przedstawiać szczegółów szantażu, gdy sprawa miała aspekt moralny. Skupiano się w publikacjach przede wszystkim na analizowaniu zakresu i skali współpracy z SB oraz szkodliwości współpracy dla otoczenia tajnego współpracownika i osób, o których działalności informował. Przez minione 17 lat, wraz ze zmianą świadomości społecznej, standardy te słusznie uległy zmianie. W przypadkach szantażu na tle obyczajowym powinno się zwracać większą uwagę na osoby skrzywdzone.
   
7. Znając poprzednie publikacje historyczne Tomasza Krzyżaka i Piotra Litki, wyrażamy zaufanie do ich warsztatu badawczego. Z uznaniem przyjąć trzeba zwłaszcza pionierski charakter opracowania, które ma się jutro ukazać w „Plusie-Minusie”, ukazującego olbrzymią skalę przypadków wykorzystywania seksualnego osób małoletnich przez duchownych w okresie PRL. Najbardziej bolesny jest tu fakt ogromu krzywdy setek dziewcząt i chłopców. Te młode osoby zostały później pozostawione same sobie ze swym cierpieniem. Kwestie te z pewnością powinny być przedmiotem dalszych wnikliwych badań.

JH

Przeczytaj także: Tośka Szewczyk i jej walka – o siebie i o Kościół