Potrzebujemy geniuszu nowego języka, artystów zdolnych wykrzyczeć światu przesłanie Ewangelii – pisał papież Franciszek. We Włoszech ukazała się antologia jego tekstów „Niech żyje poezja!”.
– Powieść, literatura czyta ludzkie serce, pomaga ogarnąć pożądanie, splendor i nędzę. Nie jest teorią. Pomaga głosić, poznawać serce – powiedział papież Franciszek w 2016 r. w rozmowie z ks. Antonio Spadaro, ówczesnym dyrektorem czasopisma „La Civiltà Cattolica”. Dziś, niemal pod koniec dwunastego roku pontyfikatu, ks. Spadaro – jezuita, teolog i krytyk literacki, obecnie podsekretarz watykańskiej Dykasterii ds. Kultury i Edukacji – podjął wątek tamtej rozmowy z papieżem i zredagował publikację „Viva la poesia!” („Niech żyje poezja!”) – pierwszej antologii tekstów, w których papież z Argentyny formułuje swoje magisterium na temat poezji i literatury.
WIĘŹ – łączymy w czasach chaosu
Więź.pl to pogłębiona publicystyka, oryginalne śledztwa dziennikarskie i nieoczywiste podcasty – wszystko za darmo! Tu znajdziesz lifestyle myślący, przestrzeń dialogu, personalistyczną wrażliwość i opcję na rzecz skrzywdzonych.
Czytam – WIĘŹ jestem. Czytam – więc wspieram
To zbiór fragmentów encyklik, adhortacji apostolskich, przemówień i orędzi, ale także przedmów, wywiadów i osobistych listów, w których Franciszek odnosił się do znaczenia poezji i literatury. Wśród nich niedawny „List o roli literatury w formacji” z 17 lipca 2024 r. oraz jego „List do poetów”, opublikowany w tomie „Wersety do Boga. Antologia poezji religijnej” z 2024 r.
Poezja na katedrach
Wprowadzenie do tekstów papieskich to krytyczny esej, w którym ks. Spadaro stara się dostarczyć kluczy do zrozumienia literackiej pasji papieża, nakreślając szeroką panoramę autorów – od Argentyńczyków Borgesa i Marechala, po Dostojewskiego, Manzoniego i Dantego – którzy istotnie wpłynęli na jego formację.
„W swoim papieskim magisterium – pisze jezuita – Franciszek włącza poetycki i symboliczny logos jako integralną część swojego dyskursu – to znaczy często cytuje poetów i pisarzy – i jest to zdecydowanie istotny fakt”. Dla przykładu, w adhortacji apostolskiej „Querida Amazonia” papież cytuje nie mniej niż 17 pisarzy i poetów.
Na końcu książki znajduje się wywiad z argentyńskim dziennikarzem Jorge Milią, uczniem profesora Bergoglio, gdy ten uczył w liceum w Santa Fe w Argentynie w połowie lat 60., który ujawnia niektóre aspekty pasji młodego wówczas jezuity do literatury i sztuki. Było to kreatywne podejście do nauczania, posunęło go ono do zachęcania uczniów, by pisali opowiadania, które zostały opublikowane później z przedmową Jorge Luisa Borgesa. Przyszły papież miał nawet wkład w narodziny lokalnej młodzieżowej grupy rockowej inspirowanej muzyką Beatlesów.
Antologię otwiera krótka notatka papieża Franciszka. Oprócz zawołania: „Niech żyje poezja!” i podziękowania redaktorowi tomu, papież stwierdza, że powinniśmy „odzyskać smak literatury w naszym życiu, ale także w edukacji, w przeciwnym razie jesteśmy jak suszony owoc”.
„Poezja – dodaje Franciszek – pomaga nam wszystkim być ludźmi, a dziś tak bardzo jej potrzebujemy”. Papież wyraża pragnienie, aby poezja „zajęła miejsce” w papieskich instytucjach akademickich.
Wiara, która nie może już sobie wyobrazić
– Papież Franciszek często używa słowa „poeci”: literatura, muzyka i sztuka są dla niego zdolne do wyrażania i żywienia wyobraźni – stwierdził ks. Spadaro w 2022 r. w podcaście dla portalu Vatican News. – Jednym z poważnych problemów wiary jest dla niego fakt, że nie potrafimy wyobrazić sobie prawd, w które wierzymy: brakuje nam potężnych obrazów. Poezja jest zatem dla papieża składnikiem działania oraz wymaga geniuszu i kreatywności.
Wybrane przez ks. Spadaro refleksje Franciszka nie tylko podkreślają fundamentalną rolę poezji i literatury w formacji ludzkiej i duchowej, aby „lepiej zrozumieć siebie i innych”, ale także badają znaczenie kreatywności i wyobraźni w życiu i wierze, zachęcając do używania „nowego i potężnego języka” do przekazywania przesłania Ewangelii.
– Myślenie Kościoła musi odzyskać geniusz i coraz lepiej rozumieć, jak człowiek rozumie siebie dzisiaj, aby rozwijać i pogłębiać swoje nauczanie – stwierdził papież w wywiadzie opublikowanym w „La Civiltà Cattolica” w 2013 r. – Poezja jest pełna metafor – powiedział później, spotykając się z zespołem jezuickiego czasopisma w 2017 r. – Zrozumienie metafor pomaga uczynić myślenie zwinnym, intuicyjnym, elastycznym, ostrym – stwierdził.
„Kościół musi uważać, aby nie wpaść w pułapkę banalnego języka, fraz, które są powtarzane w sposób mechaniczny i zubożony” – napisał Franciszek w 2023 r. we wstępie do tomu „Boska intryga. Jezus w kontrapunkcie”, autorstwa ks. Spadaro. „Ewangelia – zauważał – musi być źródłem błyskotliwości, zaskoczenia, zdolnym wstrząsnąć do głębi”.
„Zwracam się z apelem: w tym czasie kryzysu porządku światowego, wojen i wielkich polaryzacji, sztywnych paradygmatów, poważnych wyzwań w obszarze klimatycznym i gospodarczym, potrzebujemy geniuszu nowego języka, mocnych opowieści i obrazów, pisarzy, poetów, artystów zdolnych wykrzyczeć światu przesłanie Ewangelii, sprawić, byśmy zobaczyli Jezusa” – napisał papież.
„Zadaniem wierzących a w szczególności kapłanów, jest właśnie dotknięcie serca współczesnego człowieka, aby mógł zostać poruszony i otworzył się na przepowiadanie Jezusa, a w tym zaangażowaniu wkład, jaki może zaoferować literatura i poezja, ma niezrównaną wartość” – podkreślił Franciszek w „Liście o roli literatury w formacji”.
Dalej stwierdził: „literatura pomaga czytelnikowi przezwyciężać bożki języków autoreferencyjnych, fałszywie samowystarczalnych, statycznie konwencjonalnych, które czasami mogą zanieczyszczać nawet naszą mowę kościelną, ograniczając wolność Słowa”.
Oprócz znaczenia w kształceniu i szkoleniu kapłanów i duszpasterzy, poezja i literatura są w magisterium papieża Franciszka najbardziej odpowiednim narzędziem do wspierania dialogu między wiarą chrześcijańską a współczesną kulturą, a tym samym sprawiają, że chrześcijańskie przesłanie jest lepiej rozumiane i przekazywane. „Ja również odczuwam, wyznaję wam, potrzebę poetów zdolnych wykrzyczeć światu przesłanie Ewangelii, sprawić, byśmy zobaczyli Jezusa, byśmy Go dotknęli” – przyznawał we wspomnianym liście.
Poetyka Franciszka
W przedmowie ks. Spadaro zagłębia się i interpretuje niektóre z dyrektyw poetyckiej myśli Franciszka, odnosząc je do jego ulubionych autorów.
„Życie jest wzorem słów, a zatem poetyckie słowo, które kocha Bergoglio, jest tym, które ma intymny związek z życiem i które dostarcza obrazów, metafor i terminów do jego wyrażenia”. Franciszkowe „zamiłowanie do tragedii”, a tym samym do powieści Dostojewskiego, wynika z jego uwagi na „biegunowe przeciwieństwa”, jak nazywa je Romano Guardini. Jego zamiłowanie do poezji, która potrafi uchwycić „wieloaspektową złożoność” egzystencji, wynika z upodobania do „niepełnej myśli, w której dwa plus dwa nie zawsze daje cztery”, co jest przeciwieństwem jednej, zglobalizowanej myśli”.
Pasja obecnego papieża do literatury klasycznej, rozumianej jako „popularna” – zauważa ks. Spadaro – była kultywowana poprzez czytanie argentyńskich autorów, takich jak Hernández, Güiraldes i Marechal. Zamiłowanie do dzieł przedstawiających miłosierdzie i poetykę „klasy średniej” ucieleśniają natomiast dzieła Malègue’a i Manzoniego.
„Nasze człowieczeństwo, a tym bardziej zdolność do posługi duszpasterskiej – podsumowuje ks. Spadaro – nie kształtuje się bez bezpośredniego kontaktu z opowiadanymi historiami. Rozwinęliśmy formację, która jest zbyt konceptualna, aby wytrzymać porównanie z doświadczeniem: straciliśmy słowa i powtarzamy formuły”.
Książkę „Viva la poesia!” opublikowało mediolańskie wydawnictwo Ares.
Więź.pl to personalistyczne spojrzenie na wiarę, kulturę, społeczeństwo i politykę.
Cenisz naszą publicystykę? Potrzebujemy Twojego wsparcia, by kontynuować i rozwijać nasze działania.
Wesprzyj nas dobrowolną darowizną:
Antonio Spadaro SJ jest autorem książkowym rozmów z Martinem Scorsese „Dialogi o wierze”, które w 2024 r. ukazały się w Polsce nakładem Wydawnictwa Więź i Wydawnictwa WAM, w przekładzie Magdaleny Macińskiej i Tomasza Kwietnia.
Przeczytaj też: Franciszek i kino – dialog złożony ze spotkań i wspomnień
DJ, KAI
