Do grona uhonorowanych tytułem Sprawiedliwych dołączyli w tym roku: Jacek Kuroń, Vivian Silver i Amer Abu Sabila oraz bracia Andrzej i Klemens Szeptyccy.
W tym roku mija dziesięć lat od utworzenia Ogrodu Sprawiedliwych w Warszawie, którego pierwszym patronem był Tadeusz Mazowiecki. W wyjątkowej atmosferze obchodów wspominaliśmy tych, którzy w obliczu największego zła potrafili zachować człowieczeństwo i niestrudzenie nieść pomoc innym.
Jak powstała inicjatywa Ogrodów Sprawiedliwych?
W świecie, w którym przemoc i zło przytłaczają, koncentrując uwagę publiczną, inicjatywa Ogrodów Sprawiedliwych jest ze wszech miar wyjątkowa. Wynika z wdzięczności i potrzeby uhonorowania tych, którzy narażali własne życie, aby ratować innych, bronić godności i praw człowieka, a także walczyć o wolność w czasach totalitarnych reżimów i masowych zbrodni w XX i XXI wieku. Inicjatywa ta jest w istocie poszukiwaniem dobra oraz źródeł inspiracji dla przyszłych pokoleń.
Nawiązuje ona do tytułu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, który Państwo Izrael przyznaje osobom niebędącym Żydami, a które ratowały Żydów podczas Holokaustu. Pomysłodawcą był urodzony pod Krakowem Mosze Bejski, dla którego inspiracją były słowa Talmudu „Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat” – jedno z najważniejszych przesłań i moralnych drogowskazów po II wojnie światowej.
Sam projekt Ogrodów Sprawiedliwych ma bardziej uniwersalny charakter. Pierwszy z nich został założony w Mediolanie z inicjatywy włoskiej fundacji Gariwo, a z czasem koncepcja ta zyskała popularność w innych krajach. Obecnie istnieją ogrody w 300 miastach na całym świecie. Najnowszy powstał w Kamonyi w Rwandzie, miejscu największego ludobójstwa lat 90. XX wieku, w którym zginęło niemal milion Tutsich.
Ta oddolna inicjatywa została zauważona przez Parlament Europejski, który ustanowił 6 marca Europejskim Dniem Pamięci o Sprawiedliwych. Rezolucja PE była odpowiedzią na apel zainicjowany przez fundację Gariwo, w którym napisano „Sprawiedliwi ocalili honor Europy w czasie Szoah i sprawili, że nie utraciliśmy wiary w ludzkość. […] Dziś za Sprawiedliwych uważamy również tych, którzy sprzeciwiali się ludobójstwu Ormian, udzielali pomocy ofiarom wojny w Rwandzie, Kambodży i w czasie czystek etnicznych w byłej Jugosławii. Na miano Sprawiedliwych zasługują również ci, którzy występowali w obronie godności i wolności w reżimach totalitarnych i nie zawahali się otwarcie mówić o zbrodniczym systemie gułagów. To oni swoją odwagą przyczynili się do zjednoczenia Europy”.
Pod apelem podpisali się m.in. Umberto Eco i Dario Fo, a z Polski: Władysław Bartoszewski, Aleksander Kwaśniewski i Tadeusz Mazowiecki. Na rzecz przyjęcia rezolucji angażowała się w Brukseli europosłanka, prof. Lena Kolarska-Bobińska
Początki warszawskiego Ogrodu Sprawiedliwych
W Warszawie – mieście, które wiele razy było świadkiem masowych zbrodni i autorytarnych reżimów – idea Ogrodu Sprawiedliwych dobrze się przyjęła. 6 marca 2013 r. w Domu Spotkań z Historią w Warszawie zawiązał się Komitet złożony z wybitnych osobistości świata nauki i kultury, na czele którego stanął pierwszy niekomunistyczny premier RP Tadeusz Mazowiecki.
Tydzień po pierwszym historycznym spotkaniu burmistrz Woli Urszula Kierzkowska wystąpiła z inicjatywą przekazania pod budowę Ogrodu Sprawiedliwych skweru gen. Jana Tomasza „Jura” Gorzechowskiego u zbiegu al. Jana Pawła II i ul. Dzielnej, na terenie byłego getta warszawskiego i nieopodal więzienia Pawiak. Warszawski Ogród Sprawiedliwych został otwarty w 2014 roku, niedługo po śmierci Tadeusza Mazowieckiego. Po nim funkcję przewodniczącego Komitetu na wiele lat objął Zbigniew Gluza (prezes Fundacji Ośrodka KARTA).
Do pierwszych uhonorowanych należeli: Marek Edelman, Magdalena Grodzka-Gużkowska, Jan Karski, Antonia Locatelli, Tadeusz Mazowiecki i Anna Politkowska. Na cześć Sprawiedliwych Komitet posadził już niemal 40 drzew i odsłonił pamiątkowe kamienie. Drzewa symbolizują życie i stanowią pomost między ziemią a niebem, ukazując wartości, które kierowały Sprawiedliwymi: wybór człowieczeństwa, wolności i prawdy.
Na kamieniach – „niemych świadkach historii” – umieszczano inskrypcje oddające sens czynów Sprawiedliwych. Przykładowo: Rafałowi Lemkinowi (1900–1959), polskiemu prawnikowi, który – uniknąwszy Zagłady – zdefiniował ludobójstwo i zmobilizował świat do jego zwalczania; prawo przeciwstawił bezprawiu; Janowi Jelinkowi (1912–2009), czeskiemu pastorowi, który na krwawym Wołyniu lat 40. niósł pomoc prześladowanym ze wszystkich nacji, stojących przeciwko sobie; Annie Politkowskiej (1958–2006), rosyjskiej dziennikarce, zamordowanej za ujawnienie korupcji oraz popełnianych przez jej kraj zbrodni wojennych w Czeczenii. Warszawski Ogród Sprawiedliwych z pewnością można uznać za skarbnicę wiedzy o wybitnych ludziach i naszej historii.
W 2023 r. warszawska inicjatywa przybrała formę zinstytucjonalizowaną, przekształcając się w Fundację Ogród Sprawiedliwych. W jej skład weszły Fundacja Auschwitz-Birkenau i Fundacja Gariwo. W gronie fundatorów znalazł się również członek Komitetu, ceniony i doświadczony ekonomista Józef Wancer, którego życie zostało naznaczone dramatycznymi wydarzeniami historii: urodził się w Gułagu, a większość jego rodziny zginęła w gettach i Auschwitz.
Prezeską Zarządu Fundacji jest Anna Ziarkowska, od samego początku zaangażowana na rzecz promocji idei Sprawiedliwych i związana z pracami Komitetu. Na poziomie lokalnym Fundacja ściśle współpracuje z władzami Warszawy i Domem Spotkań z Historią. Prowadzi projekty edukacyjne i planuje renowację Ogrodu Sprawiedliwych, który docelowo ma być nie tylko miejscem pamięci, ale również przyjazną przestrzenią do refleksyjnych spotkań.
Tegoroczni uhonorowani
10 września 2024 r. Ogród Sprawiedliwych wzbogacił się o kamienie upamiętniające nowych uhonorowanych: Jacka Kuronia – członka opozycji antykomunistycznej w Polsce, Vivian Silver i Amerę Abu Sabilę – Żydówkę i Araba, którzy zginęli z rąk Hamasu 7 października 2023 r. oraz duchownych z Ukrainy: Andrzeja i Klemensa Szeptyckich.
Jacek Kuroń (1934–2004) należał do najważniejszych postaci antykomunistycznego ruchu opozycyjnego w Polsce. Swoją drogę rozpoczął w harcerstwie, gdzie zetknął się z ideami społecznej odpowiedzialności. Studiował na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego. Był członkiem PZPR, jednak dostrzegł dysfunkcję systemu. W latach 60., kiedy zaangażował się w działalność opozycyjną, zapłacił za to wysoką cenę, wielokrotnie trafiając do więzienia. Wraz z Karolem Modzelewskim, opublikował „List otwarty do członków PZPR”, w którym wezwali do zmian. Był współzałożycielem Komitetu Obrony Robotników (KOR) i doradcą niezależnego związku zawodowego NSZZ „Solidarność”. Uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu i dwukrotnie pełnił funkcję ministra pracy i polityki socjalnej w rządach III RP. Niezłomna walka o prawa najsłabszych i dążenie do zgody były kluczowymi aspektami jego działalności.
Vivian Silver (1949–2023) była kanadyjsko-izraelską działaczką na rzecz praw kobiet i pokoju, która przez całe swoje życie walczyła o równość i pojednanie na Bliskim Wschodzie. W wieku 25 lat wyemigrowała z Kanady do Izraela, gdzie z pasją zaangażowała się w walkę o prawa człowieka. Mieszkając w kibucu Be’eri, tuż przy granicy ze Strefą Gazy, od 1990 r. poświęciła się pracy na rzecz praw Gazańczyków oraz arabskich Beduinów zamieszkujących pustynię Negew. W 1999 r., wspólnie z beduińską feministką Amal Elsaną Alh’jooj, założyła Arabsko-Żydowskie Centrum Równości, dążąc do zbliżenia między społecznościami. Silver była również członkinią zarządu B’Tselem, czołowej izraelskiej organizacji praw człowieka oraz założycielką międzywyznaniowej organizacji Women Wage Peace, która promowała pokój poprzez dialog i współpracę kobiet różnych wyznań. Niestety, jej życie zostało tragicznie przerwane w ataku Hamasu. Vivian Silver pozostanie w pamięci jako nieustraszona obrończyni praw człowieka i orędowniczka pokoju.
Amer Abu Sabila (1998-2023) to 25-letni Arab-Izraelczyk pochodzący z Abu Talul na pustyni Negev. Pracował jako budowlaniec. 7 października znalazł się w samym środku terrorystycznego ataku Hamasu w wiosce Sederot. Nie zważając na własne bezpieczeństwo, pospieszył na pomoc żydowskiej rodzinie Doleva Swissa, który został zabity chwilę wcześniej. Sabila postanowił zabrać jego żonę Odię i ich dwie córki na posterunek policji, gdzie miał nadzieję zapewnić im bezpieczeństwo. Nie był świadomy, że budynek został już zajęty przez napastników. Zarówno on, jak i Odia zginęli od kul Hamasu, ale jego heroizm uratował życie dzieciom.
Bracia Andrzej (1865–1944) i Klemens Szeptyccy (1869–1951) zapisali się w historii jako duchowi przywódcy, którzy nie tylko dbali o konsolidację społeczności ukraińskiej w Galicji Wschodniej, ale także przeciwstawiali się konfliktowi polsko-ukraińskiemu na początku XX wieku. Andrzej, biskup stanisławowski, a następnie metropolita lwowski i halicki, odważnie występował przeciwko totalitarnym ideologiom, informując Watykan o zbrodniach komunistycznych i nazistowskich. Jego pałac metropolitalny stał się schronieniem dla wielu ukrywających się Żydów, w tym dzieci. Klemens, będąc archimandrytą klasztoru unickiego, koordynował działania ratunkowe, dzięki którym w klasztorach schronienie znalazło co najmniej 150 Żydów, w tym Adam Daniel Rotfeld, późniejszy minister spraw zagranicznych RP.
Bracia Szeptyccy stali się symbolem moralnej odwagi i poświęcenia, a ich wkład w ratowanie ludzkiego życia przyniósł Klemensowi tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. W okresie stalinowskich represji, Klemens Szeptycki został aresztowany przez NKWD. Zmarł w sowieckim więzieniu w 1951 r. W 2001 r. został beatyfikowany przez papieża Jana Pawła II jako męczennik.
*
W Polsce każdy ma możliwość zgłoszenia do Fundacji Ogród Sprawiedliwych kandydatur do tytułu Sprawiedliwego do dnia 30 listopada każdego roku. Ostateczny wybór dokonywany jest przez Komitet Fundacji Ogród Sprawiedliwych. Warto odwiedzić warszawski Ogród. To miejsce, które zdecydowanie napawa nadzieją i jest dowodem na istnienie dobra.
Przeczytaj też: Holokaust, Sprawiedliwi i wioskowe tajemnice
