Co nas czeka w świecie post-christianitas?

Chrześcijanie nie powinni posiadać innej siły, jak tylko bez-siłę, absolutnie dyskretną. Zadaniem bowiem chrześcijan nie jest tworzenie społeczeństw, gdzie Ewangelia rządzi państwami, lecz wewnętrzna przemiana świata.

W błyskotliwym eseju „Koniec świata chrześcijańskiego. Inwersja normatywna i nowa era” Chantal Delsol wieszczy – jak czytamy już w pierwszym zdaniu – „koniec cywilizacji liczącej szesnaście wieków”. Oto na naszych oczach dokonuje się cywilizacyjna agonia – śmierć epoki chrześcijańskiej.

Ale czym tak naprawdę jest ta epoka chrześcijańska? Problem z właściwym zrozumieniem tez zawartych w eseju łączy się – co zresztą podnosi także Robert J. Woźniak w tekście wstępnym – z terminologiczną płynnością, która ujawnia się w polskim tłumaczeniu.

Epoka chrześcijańska czy christianitas?

Zacznijmy od tytułu. W oryginale brzmi on „La fin de la chrétienté”, przy czym chrétienté to odpowiednik angielskiego christendom i łacińskiego christianitas. Jeśli więc dobrze rozumiem zamysł autorki, nie chodzi o koniec „świata chrześcijańskiego” – bo co to znaczy? – ale koniec christanitas, konkretnej historycznej formy cywilizacji, cywilizacji europejskiej i łacińskiej, która została zbudowana na ideach wziętych z chrześcijaństwa, miała swoje apogeum w wiekach średnich, a od czasów Rewolucji Francuskiej zdaje się być w odwrocie. To właśnie ona – według Delsol – dogorywa.

Wątpliwość Woźniaka, według którego obserwowana inwersja „prowadzi [nie tyle] do końca christianitas w ogóle, ale do końca tej wersji, jaką obecnie znamy” jest poniekąd słuszna. Sam przed laty pisałem w „Ocalić Boga”: „Czy po christianitas, w świecie – jak się go, chyba nazbyt pochopnie, nazywa: postchrześcijańskim – nie może się już zrodzić inna, nowa kultura chrześcijańska?”.

Świat postchrześcijański jest bardziej religijny niż nam się wydaje. Odczarowanie świata nieuchronnie prowadzi do jego ponownego zaczarowania

Ks. Andrzej Draguła

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Czy jest więc możliwa jakaś kolejna, zupełnie inna era chrześcijańska, nowa christianitas, budowana już w inny sposób? Bo tę starą wersję chrześcijańskiej cywilizacji właśnie sposób jej budowania obciąża najbardziej – zdaje się przestrzegać Delsol. Nową trzeba budować zupełnie inaczej.

Moralność bez religijności

Zasadnicza teza Delsol jest prosta (może nazbyt, ale to cecha tekstów pisanych w zapale). Na naszych oczach dokonuje się inwersja normatywna, czyli zupełne odwrócenie porządku norm, porządku, który kształtował codzienność Europy od szesnastu wieków. Ale to nie jest pierwsza tego typu inwersja. Pierwsze odwrócenie norm etycznych dokonało się w IV wieku, gdy moralność pogańską zaczęto – w sposób odgórny i urzędowy – zastępować moralnością chrześcijańską.

Dzisiaj – według francuskiej filozofki – wracamy do świata pogańskiego, a że powrót do przeszłości w sensie ścisłym jest niemożliwy, to czeka nas jakieś nowe pogaństwo. Jakie są wyznaczniki tej inwersji? Listy zmian można się domyśleć: aborcja, sztuczne zapłodnienie, surogacja, eutanazja, wspomagane samobójstwo, związki jednopłciowe i adopcja dzieci w ramach takich związków.

Inwersja normatywna łączy się oczywiście z inwersją ontologiczną obejmującą tzw. pierwsze zasady. Delsol pisze: „To w pełni oczywiste: nie wywraca się w taki sposób całej moralności z powodu zwykłej zachcianki – robi się tę rzecz, bo fundament na którym opierała się dawna moralność, został zastąpiony innym”. Jaki to jest fundament?

Delsol wskazuje, że istotą judeochrześcijańskiej rewolucji moralnej było połączenie moralności z religią. Jak przypomina, w starożytnej Grecji czy w Rzymie moralność nie wynikała z religii, ale ze zwyczaju czy też normy prawnej ustanawianej przez państwo. Przez wieki funkcjonowaliśmy w porządku prawnym fundowanym na chrześcijańskiej moralności. Dzisiaj coraz więcej ludzi żyje przekonaniem, że Bóg nie jest konieczny, aby dobrze czynić i być przyzwoitym. Ich moralność nie domaga się religijnych uzasadnień. Wyznacznikiem moralności stało się państwo i – dodajmy – społeczność międzynarodowa, która ją kodyfikuje w orzeczeniach trybunałów. To prawdziwe sanktuaria nowej moralności. Jej centrum – owszem – stanowi człowiek, ale pozbawiony transcendencji, odniesienia do Boga, skupiony bardziej na przyjemności niż na powinności.

Trzecia droga

Jaką relację może wobec tych zmian przyjąć człowiek wierzący i Kościół? Możliwe są trzy strategie.

Pierwsza to próby obrony cywilizacji chrześcijańskiej przed liberalnymi zmianami. Przykładem takiej strategii są rządy systemów faszystowsko-korporacjonistycznych Mussoliniego, Salazara czy Franco, przy czym trzeba podkreślić, iż Delsol wyraźnie odróżnia faszyzm od nazizmu oraz że w polskim uzusie słowo „faszyzm” zdaje się bardziej negatywnie nacechowane, niż je rozumie Delsol. Jak zauważa filozofka, „systemy faszystowsko-korporacjonistyczne pragnęły ocalić chrześcijaństwo, odnowić je, zaszczepić na nowo”. Autorka odnosi się do tych prób niezwykle krytycznie. Były to według niej „utopie przeszłości”, a próby ich wskrzeszenia nosiły w sobie grzech pierworodny, jakim jest nieuchronna tendencja popadania w skrajność, „a tym właśnie było pragnienie przywrócenia cywilizacji chrześcijańskiej w jej rozkwicie”.

Drugi model to strategia przystosowawcza. Jak zauważa Delsol, od początku XX wieku „cywilizacja chrześcijańska przystosowuje się do nowoczesności, a robiąc tę rzecz, żywi nadzieję, że uratuje to, co najbardziej istotne. […] Myśl chrześcijańska rozwija się w pierwszej połowie XX wieku, dążąc do integracji z demokracją i pewną formą liberalizmu”, czego przykładem jest dla Delsol personalizm Mouniera. Ta strategia jest jednak bardzo niebezpieczna, szukanie punktów wspólnych między chrześcijaństwem a nowoczesnością owocować może drenażem chrześcijaństwa ideami tylko pozornie mu bliskimi, jak na przykład prawa człowieka. „Można – przestrzega filozofka – aby przeżyć, porozumieć się ze swoim przeciwnikiem, i usiłując się ratować – gubić samych siebie”.

Trzecia droga – nazwijmy ją ewangeliczną – zakłada odrzucenie przez chrześcijaństwo pragnienia bezpośredniego wpływu na społeczeństwo. „Można uważać – pisze Delsol – że świat chrześcijański, czyli kościelne zawładnięcie cywilizacją, nie był niczym dobrym, albo wiązał się tylko z epoką opartą na podboju”. To zdanie brzmi jak komentarz do tezy ks. Josepha Ratzingera o „niechcianej przynależności do Kościoła”, która wynikała ze średniowiecznego utożsamienia się Kościoła i świata. Zamiast – niegdyś fizycznej – siły i panowania nad duszami z wysokości kościelnego autorytetu, dzisiaj „chrześcijanie nie powinni posiadać innej siły, jak tylko bez-siłę, absolutnie dyskretną”. Zadaniem bowiem chrześcijan nie jest tworzenie społeczeństw, gdzie Ewangelia rządzi państwami, ale – dodajmy – wewnętrzna przemiana świata, oddolna consecratio mundi zamiast odgórnie narzuconej sakralizacji. Taka postawa jednak prowadzi do zarzutów radykalnego wyrzeczenia się jakichkolwiek pretensji do wpływania na kształt społeczeństwa. Czy słusznie?

Najpierw rewolucja duchowa

Co nas czeka w świecie post-christianitas? Nowa era nie będzie wcale bezreligijna i nihilistyczna, jak sądzą niektórzy. Już w „Czasie wyrzeczenia” Delsol pisała: „Człowiek Zachodu nie zginie od zniknięcia Boga, który go ukształtował – nie stanie się barbarzyńcą ani dzikim zwierzęciem. Przystosuje się do świata bez Boga, być może do świata zamieszkałego przez bogów”.

Świat postchrześcijański jest bardziej religijny niż nam się wydaje. Odczarowanie świata nieuchronnie prowadzi do jego ponownego zaczarowania. Ale to już będzie zupełnie inna religijność, choć – brzmi to jak paradoks – dobrze znana z przeszłości. Oczywiście, będzie ona dzisiaj miała inne formy niż prymitywny przedchrześcijański panteizm, a jej wyznacznikami będzie kosmoteizm, kult natury, ekologizm. Dla człowieka ponowoczesnego są to propozycje bardziej atrakcyjne niż obciążony przeszłością katolicyzm, a co najważniejsze – nie domagają się żadnej określonej moralności, nie stawiają etycznych wymagań.

Jak w tym nowym świecie odnajdzie się człowiek wierzący? Ano z trudem. Przede wszystkim musi się ostatecznie pogodzić ze statusem bycia mniejszością. Jest to stan szczególnie trudny dla młodszego pokolenia. Jak zauważa bowiem Delsol, „dzieci są ciągle wychowywane w większym stopniu przez swoją epokę niż przez własnych rodziców”. A ta epoka nie sprzyja religijnemu wychowaniu: „Dzisiaj wysyłanie dzieci do wiary to wysyłanie żołnierzy na bitwę pod Waterloo”.

Nie znaczy to jednak, że Kościół winien wyzbyć się prawa do głoszenia swoich prawd i do przekonywania do nich innych. Jakakolwiek jednak zmiana prawna musi być poprzedzona rewolucją duchową. „Nawróćcie ludzi na chrześcijaństwo, na niezbywalną godność każdego embrionu, a następnie będziecie mogli znieść aborcję. […] Wiara i zaakceptowanie zasad poprzedzają przyjmowanie praw” – przestrzega Delsol.

Kto i jak miałby to zrobić? W tej kwestii – jak się zdaje – filozofka raczej nie liczy na księży, którzy nie przyswoili sobie jeszcze statusu mniejszości. „Trudność dla duchownych Kościoła polega na zaakceptowaniu utraty władzy, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę punkt wyjścia […]. Zbyt często duchowni zachowują się tak, jakbyśmy jeszcze trwali w świecie chrześcijańskim, […] przyjmując arogancki sposób działania, który w sytuacji pozostania w mniejszości jest śmieszny”. Zresztą śmieszny nie tylko dla świata, ale i dla wiernych, którzy oczekują dzisiaj zupełnie innego traktowania.

Msza czy społeczny obrzęd

Czy diagnoza Delsol jest trafna? Moim zdaniem tak. Owszem, być może dla polskiego czytelnika jest to diagnoza nazbyt radykalna. W końcu wyrasta jest z doświadczenia francuskiego Kościoła i tamtejszych zmian obyczajowych. Nie ulega jednak wątpliwości, że Francja stanowi laboratorium zmian, które później pojawiają się także w innych społeczeństwach. One przyszły także i do nas, o czym przypomniały jesienne protesty z roku 2020.

Zapewne pojawią się krytycy, którzy będą utrzymywać, że cywilizacja chrześcijańska ma się w Polsce całkiem dobrze. Nie jestem aż takim optymistą. Owszem, działania władzy państwowej w wielu miejscach można potraktować jako próby wstrzymania zmian kulturowych i ocalenia christianitas. Czy te działania będą miały jednak istotne – i na jak długo? – znaczenie dla powstrzymania procesów inwersji obyczajowej? Trudno mi powiedzieć. Zresztą, w ten sposób utrwala się raczej religię społeczną niż osobistą.

Wiem jednak na pewno, że czekają nas radykalne zmiany, jeśli chodzi o profil wiary naszego społeczeństwa. Niestety, trzeba się zgodzić z tym, co pisze Delsol: „Opinia publiczna jest niechętna katolicyzmowi, obciążonemu opresyjną przeszłością i aktualnie będącemu w wyraźnej mniejszości”. Wystarczy porozmawiać z tymi, którzy w Kościele są, jak traktowani bywają przez swoich rówieśników czy kolegów w pracy czy w szkole. O ile kiedyś normą społeczną było tzw. tłumaczenie się z niechodzenia, o tyle dzisiaj trzeba się tłumaczyć z chodzenia do kościoła. Trendy społeczne są raczej antyreligijne, antykościelne, antyklerykalne niż pro. Tak, „nie idziemy na mszę dla odprawienia społecznego obrzędu”.

Oczywiście trudno przewidzieć, jaki kształt będzie miał polski katolicyzm przyszłości. Delsol odwołuje się w swojej książce do metafory palimpsestu. Kolejna warstwa cywilizacyjna przynajmniej w jakieś części przejmuje dziedzictwo, które formalnie odrzuca. Tak było w przypadku chrześcijaństwa wobec religii pogańskich. Wystarczy przeczytać to, co pisze Karol Modzelewski w „Barbarzyńskiej Europie”: że wiele elementów chrześcijańskiej obrzędowości ma swoje źródło w pogańskim dziedzictwie.

Wraz z utratą naturalnej religijności zmienia się także polska pobożność. Ten religijny palimpsest będzie obrastał kolejnymi piętrami. Już dzisiaj widać, że do katolickiej pobożności przenikają nowe elementy, jak kult wolnego czasu, rekreacja czy ekologia. Moim zdaniem, przejawy tej nowej fazy epoki chrześcijańskiej widać na horyzoncie. Chrześcijaństwo wciąż ma w sobie potencjał kulturotwórczy. Czy jego siła jest dzisiaj dużo mniejsza niż w czasach świetności christianitas? Nie wiem.

Przeczytaj także: Co jeśli nie christianitas? Świat bardziej dla wszystkich, a nie bardziej „katolicki”