Karanie, nie wychowywanie. Czy nową ustawę o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich pisał ktoś zatrudniony w więzieniu?

Mówienie o niemoralności dziesięcio- czy trzynastolatka budzi absolutny sprzeciw – twierdzi prof. Marek Konopczyński.

Katarzyna Jabłońska: Przyjęta w czerwcu przez Sejm ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, która 8 lipca została przekazana prezydentowi do podpisania, daje możliwość np. umieszczania dzieci od 10. roku życia w ośrodkach wychowawczych. Sąd może tak zdecydować, jeśli dziecko – jak czytamy w ustawie – „wykazuje przejawy demoralizacji”. Czy w wypadku dziesięciolatka w ogóle można mówić – poza zupełnie skrajnymi przypadkami – o demoralizacji?

Marek Konopczyński: Oczywiście, że nie można. To absolutne nieporozumienie. Przecież demoralizacja to nieakceptacja obowiązujących norm społecznych, moralnych i prawnych. A ta nieakceptacja to pewien proces dokonujący się w człowieku. Dziesięcioletnie czy dwunastoletnie dziecko nie potrafi jeszcze w pełni zrozumieć otaczającej je rzeczywistości oraz obowiązujących norm społecznych, moralnych, nie mówiąc już o prawnych. A skoro nie w pełni je rozumie, nie jest w stanie ich przyswoić i stosować się do nich. Struktury jego mózgu, jego osobowość dopiero się kształtują.

Nie trzeba wielkiej wiedzy psychologicznej, aby mieć świadomość, że wiele destrukcyjnych zachowań dzieci i młodzieży – czyli niezgodnych z wymienionymi wcześniej przez Pana normami – to po prostu wołanie o pomoc, a nie objaw demoralizacji.

– W wielu sytuacjach tego rodzaju zachowania dziecka czy młodego człowieka to w rzeczywistości krzyk rozpaczy. Tak też na nie patrzą współczesna psychologia, pedagogika i resocjalizacja. W ten sposób dziecko czy młody człowiek próbuje coś zakomunikować dorosłym, najczęściej rodzicom czy opiekunom. Może inne sposoby się nie powiodły, stąd tak skrajna forma.

Nawet w PRL nikt nie wpadł na pomysł, żeby do ustawy o resocjalizacji wmanewrować szkołę

Marek Konopczyński

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Może młody człowiek nie potrafi opowiedzieć o złu, jakie go spotkało. Tak bywa przecież w przypadku np. skrzywdzonych wykorzystaniem seksualnym. I, jak wiemy, ta nieumiejętność dotyczy nie tylko dzieci, ale też dorosłych.

– Dlatego mówienie o niemoralności dziesięcio- czy trzynastolatka budzi absolutny sprzeciw. Ustawodawca w ocenie zachowań destrukcyjnych i karalnych przyjął perspektywę zewnętrzną, behawioralną, która w przypadku dzieci w tym wieku jest po prostu błędna. Te czyny, jak powiedzieliśmy wcześniej, to najczęściej rozpaczliwe wołanie o pomoc.

Powtórzmy: dziecko w tym wieku nie jest jeszcze zdolne do przyswojenia sobie systemu wartości, norm społecznych, obyczajowych i prawnych. Ich uwewnętrznienie dokonuję się między dwunastym a czternastym rokiem życia, a czasem jeszcze później.To tak jakbyśmy człowieka, który właśnie stracił wzrok i nie nauczył się jeszcze poruszać jako niewidomy, obarczali odpowiedzialnością za to, że celowo potrąca ludzi na ulicy czy niszczy przedmioty, bo np. wszedł do sklepu i wywrócił półkę z produktami.

Jakie dobro może więc wyniknąć z umieszczenia dziesięcioletniego dziecka w placówce wychowawczo-resocjalizacyjnej?

– Absolutnie żadne. To będzie dla dziecka dramat. Umieszczenie małoletniego dziecka w takim ośrodku może wręcz doprowadzić je do wejścia na drogę demoralizacji. Skoro wobec dziecka zastosowano reguły przymusu i kary – które dodatkowo ono nie w pełni rozumie – a nie podjęto próby empatycznego przyjścia mu z pomocą, istnieje prawdopodobieństwo, że zbuntuje się wobec świata dorosłych. Nie tylko straci do nich zaufanie i nie będzie chciało z nimi współpracować, ale te reguły przymusu i kary, jakie wobec niego zastosowali dorośli, uzna za właściwe. Tym bardziej, że w ośrodku najpewniej spotka starszych wychowanków – szesnasto-osiemnastolatków, w których wypadku proces demoralizacji jest już często zaawansowany. I którzy sami nie stronią od przemocy, również seksualnej. Trzeba się więc liczyć niestety z tym, że dzieci mogą  jej w ośrodku wychowawczo-resocjalizacyjnym doświadczyć.

Ustawa, o której rozmawiamy, umożliwia również użycie wobec dzieci i młodzieży w placówkach wychowawczo-resocjalizacyjnych środków przymusu bezpośredniego, czyli: kajdanek, pasów bezpieczeństwa, kaftanów bezpieczeństwa czy umieszczenia w izolatce…

– Stosowanie tych wszystkich czynności, które Pani wymieniła, oznacza użycie siły fizycznej. A to sprzeczne z zasadami współczesnej pedagogiki i psychologii, które odrzucają stosowanie przemocy wobec dzieci. Niezrozumiałe jest więc, że czekająca na podpis prezydenta ustawa to prawo do użycia wobec dzieci przemocy utrzymuje i niejako ułatwia możliwość jej stosowania.

Dodajmy, że środki przymusu bezpośredniego mogą być zastosowane nie tylko w zakładach poprawczych, ale we wszystkich ośrodkach wychowawczo-resocjalizacyjnych. Kajdanki czy kaftan bezpieczeństwa można więc założyć trzynastoletniemu dziecku, a nawet dziesięciolatkowi. Z całą pewnością nie jest to działanie pedagogiczne.

A jeśli np. dziecko lub nastolatek wpadnie w histerię i będzie stanowił zagrożenie dla innych albo dla samego siebie? Czy wtedy użycie któregoś ze środków przymusu bezpośredniego również nie będzie uzasadnione?

– Odpowiem pytaniem: kiedy dziecko wpada w histerię?

Zazwyczaj, kiedy źle mu się dzieje, kiedy nie rozumie zachowania innych, kiedy się czegoś boi…

– No właśnie, histeria to najczęściej sygnał, że dziecko ma niezaspokojone podstawowe potrzeby psychiczne, że narastała w nim frustracja albo lęk. Znam placówki, w których dzieci nie wpadają w histerię. Tam wychowawcy zawczasu potrafią zadziałać. Są blisko dzieci, znają je, ich trudne doświadczenia, rozumieją, z czego wynikają takie a nie inne reakcje i zachowania wychowanków.

Czy uważa Pan, że środki przymusu bezpośredniego są w ośrodkach wychowawczych i resocjalizacyjnych w ogóle potrzebne?

– Z całą pewnością nieuzasadnione jest ich stosowanie wobec dzieci między dziesiątym a czternastym rokiem życia. Jeżeli zdarzają się przypadki niebezpiecznych, agresywnych czy autoagresywnych zachowań dzieci lub młodzieży w tym wieku, zazwyczaj odpowiedzialność za nie leży po stronie dorosłych.

W omawianej przez nas ustawie przewidziano środki postępowania, których użycie bywa uzasadnione w określonych wypadkach wobec osób dorosłych. Przyzwolenie na stosowanie przymusu bezpośredniego wobec dzieci i młodzieży to kolejny przykład na to, że ustawodawca stosuje wobec nich te same miary co wobec dorosłych. To niezrozumiałe i bardzo szkodliwe.

Warto też wiedzieć, że zapis dotyczący środków przymusu bezpośredniego został zachowany z poprzedniej ustawy, która weszła w życie w okresie stanu wojennego. Autorzy obecnej ustawy i politycy, którzy na nią głosowali, zaakceptowali więc metody „wychowawcze” rodem z PRL. Metody, które pozostają w sprzeczności z Konwencją o Prawach Dziecka, Konwencją Praw Człowieka i Ustawą o ochronie zdrowia psychicznego.

Kolejne zapisy ustawy, z którymi trudno się zgodzić, dotyczą przeniesienia na wszystkich dyrektorów polskich szkół podstawowych i średnich dotychczasowych obowiązków sędziów sądów powszechnych w zakresie określania przejawów demoralizacji i czynów karalnych dzieci i młodzieży. A także stosowania wobec nich kar (w ustawie nazywanych „środkami wychowawczymi”), do tej pory zarezerwowanych wyłącznie dla sądów.

– Nałożenie na dyrektorów szkół tych obowiązków zmienia oblicze szkoły z edukacyjno-wychowawczego i rozwojowego na sądowo-karny. To pierwsza taka sytuacja w naszej historii, kiedy miesza się oświatę z resocjalizacją. Nawet w PRL nikt nie wpadł na pomysł, żeby do ustawy o resocjalizacji wmanewrować szkołę.

Zapis ten budzi też bardzo praktyczne pytanie: na jakiej podstawie, według jakich kryteriów dyrektorzy szkół mają określać poziom demoralizacji dziecka? Do tej pory była to domena sądu. Przenosząc ją na dyrektora szkoły, de facto stawia się go w roli sędziego, do której nie jest przygotowany, nie ma odpowiednich kompetencji ani narzędzi.

Wiele zapisów nowej ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich świadczy o tym, że ma ona bardziej charakter penitencjarny niż wychowawczy. Można odnieść wrażenie, że pisał ją ktoś zatrudniony w zakładzie karnym i stosowane tam zasady odniósł do ośrodków wychowawczych. A przecież ich pierwszym zadaniem jest wychowywanie oraz korygowanie niewłaściwych zachowań i nawyków dzieci i młodzieży, a nie wymierzanie im kar.

Wiele środowisk apeluje do prezydenta Andrzeja Dudy, aby zawetował tę ustawę. Sądzi pan, że tak się stanie?

– Bardzo chciałbym, aby prezydent wziął pod uwagę argumenty merytoryczne, które wyraźnie wskazują, jakie zło społeczne niesie ze sobą podpisanie tej ustawy. Obawiam się tylko, że dziś w Polsce argumenty natury politycznej górują nad merytorycznością i dobrem społecznym.

Podpisanie ustawy uruchomi szereg problemów w sferze resocjalizacji i edukacji oraz przyczyni się do powstawania nowych konfliktów społecznych, np. może zantagonizować szkołę i rodziców. Ci drudzy już dziś w mediach społecznościowych wyrażają swoją niezgodę na to, aby dyrektorzy szkół wymierzali kary ich dzieciom. Skądinąd mają do tego prawo zagwarantowane w konstytucji. Ustawa ta uderza więc i w dziecko, i w rodzinę.

Marek Konopczyński – ur. 1956, pedagog resocjalizacyjny, profesor nauk społecznych, autor koncepcji twórczej resocjalizacji

Przeczytaj też: Kajdanki, pasy i kaftany w ośrodkach wychowawczych? KDS apeluje do prezydenta o zawetowanie ustawy