Prof. Friszke: Nie ma czegoś takiego jak Polak przeciętny, zwykły i uniwersalny

We współczesnych pracach na temat ludowej historii Polski przeszkadza mi bardzo wyraźna idealizacja ludu i potępienie elit – mówi „Kulturze Liberalnej” prof. Andrzej Friszke.

W „Kulturze Liberalnej” Jarosław Kuisz rozmawia z prof. Andrzejem Friszkem, historykiem i szefem działu historycznego „Więzi” o dawnych i obecnych badaniach nad ludową historią Polski. Nurt ten stał się ostatnio popularny zwłaszcza za sprawą głośnej książki Adama Leszczyńskiego.

Prof. Friszke wyjaśnia, że badania w PRL „w zasadzie nie dotykały «dołu społecznego», czyli sytuacji na wsiach, sytuacji w małych miasteczkach, zwykłych ludzi”; państwo promowało „badania nad ludem, ale w takich wielkich kategoriach: badania przemian społecznych, awansu materialnego. Dlatego poważne badania nad tymi kwestiami to jest w zasadzie czas ostatnich kilkunastu lat. W PRL-u historyk na ogół nie miał dostępu do źródeł”.

W pewnym momencie – relacjonuje prof. Friszke – po publikacjach książek Jana Tomasza Grossa i tomach IPN o Jedwabnem, prawica „wniosła troskę o poczucie identyfikacji zwykłego człowieka, prostego Polaka. Już nie tylko państwo i jego instytucje były takie ważne, tylko też kondycja i poczucie wartości zwykłych ludzi”.

„Prawica generalnie dążyła do idealizacji ludu, do mitologizacji ludu. Tymczasem tak samo jak warstwy wyższe dzielą się na prawicowe i lewicowe, na ludzi szlachetnych i ludzi podłych – tak samo jest z ludem. Do tego są różnice regionalne, są różnice mentalne, charakterologiczne i nie ma czegoś takiego jak Polak przeciętny, zwykły i uniwersalny. Ale jest tęsknota za wytworzeniem takiego mitu i dziś mamy do czynienia z próbą wytworzenia mitycznego wyobrażenia Polaka niezłomnego, szlachetnego, patriotycznego, religijnego. Ale to są wszystko operacje typu propagandowego” – mówi historyk, zauważając, że „nie ma społeczeństwa, o którym można powiedzieć, że całe jest szlachetne i powinno być dumne. Żadne społeczeństwo takie nie jest”.

„Co pan sądzi na temat wysypu prac na temat ludowych historii Polski? Chyba nie można powiedzieć, że dla historyka nie ma tematu?” – pyta Kuisz. „Jest, ale historyk jest w znacznej mierze bezradny wobec tego typu prac. (…) one są oparte w ogromnej mierze na mniemaniach. Historyk powinien natomiast wyciągać wnioski na podstawie źródeł, na podstawie faktów…” – odpowiada prof. Friszke.

Wyjaśnia, że „jeśli chodzi o historię społeczną i to warstw ludowych, to w zasadzie my prawie niczego nie mamy. Bardzo nieliczne wspomnienia, pamiętniki. Jest publicystyka, opinie. Owszem, jest trochę akt sądowych i na nich próbują się opierać niektórzy badacze, zwłaszcza Adam Leszczyński”. „Żeby było jasne, ja nie mówię, że tego nie można badać. Należy badać postawy, zachowania i sytuacje zwykłych ludzi. Natomiast te badania są szalenie trudne i mogą być łatwo podważalne” – zaznacza.

Historyk dodaje, że przeszkadza mu w tych pracach „pewne założenie generalne – to znaczy zawarta w nich bardzo wyraźna idealizacja ludu i potępienie elit”. „Jest w tym wręcz agresja wobec elit” – uważa prof. Friszke. I dodaje: „Oczywiście, ona czasem ma swoje uzasadnienie. Trudno bronić pańszczyzny czy znęcania się nad chłopami – i nikt tego nie robi. Z drugiej jednak strony, takie rozgrzeszanie zwykłych ludzi z rozmaitych czynów i zachowań, traktowanie ich, że są solą ziemi, to są takie wyobrażenia i koncepcje mocno oparte o marksizm, o doktrynę walk klasowych” – tłumaczy.

O tym jak opowiadać historię ludową, w jesiennym numerze kwartalnika „Więź” rozmawiają Piotr Guzowski, Dobrochna Kałwa, Adam Leszczyński oraz Andrzej Friszke i Grzegorz Pac. W tym samym numerze Sebastian Duda polemizuje z postawą inteligenta „za lud walczącego”

DJ