Jaka historia toczy się dziś w Polsce?

Mówimy: to wynika z historii. A to tylko narracja na usługach polityki.

Fragment książki „Kontrrewolucja u bram” pod redakcją Jacka Kołtana i Grzegorza Piotrowskiego, która ukazała się nakładem Europejskiego Centrum Solidarności

Gdyby historię układać na podstawie tego, o czym pisała na pierwszych stronach prasa – byłaby ona zupełnie niepodobna do tej, którą znamy z podręczników. Większość sensacji, ogłaszanych z patosem zwrotów politycznej koniunktury, przełomowych deklaracji – traciła znaczenie po kilku miesiącach, czasami po roku.

To dlatego bardzo trudno pisać i rozumieć historię „na żywo”. To nie kwestia archiwaliów, które poznamy za kilkadziesiąt lat, ujawnionych zapisków pamiętnikarskich czy innych źródeł, ale właśnie brak dystansu i brak wiedzy o tym, które z wydarzeń okażą się znaczące sprawia, że we współczesności jesteśmy bardziej zagubieni niż myślimy. (…)

Jeżeli uznamy, że w najbliższych dekadach rozstrzyga się przyszłość samego modelu funkcjonowania Zachodu, to nie ma istotniejszej dla polskiej polityki kwestii historycznej niż modernizacja

Rafał Matyja

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Problem opcji cywilizacyjnej

W debacie publicznej dominują narracje o zagrożeniach politycznych (upadek demokracji, konflikty międzynarodowe, nieodpowiedzialne rządy lub egoistyczne elity), ekologicznych, ekonomicznych. Każda z nich dodaje kolorów zdarzeniom, które poza nimi mogłyby być banalnymi epizodami.

Przykład czyjejś chciwości staje się w oczach opozycji kolejnym dowodem na „naturę rządów” ich przeciwników. Czyjś podły charakter i skłonność do oczerniania innych – argumentem za tym, że to jego polityczny obóz żywi się nienawiścią. Postacie wtapiają się w ramy, przy pomocy których „czytamy rzeczywistość” jak podręcznik historii, a nie jak powieść. Gubimy to, co jednostkowe, bo narzędzia poznawcze, którymi się posługujemy, są zbudowane tak, by umożliwiać wspólne działanie, a nie zwiększać naszą refleksyjność i empatię. (…) 

Jak zatem konstruowane są narracje o historii, która toczy się na naszych oczach? Zapewne większość z nas pamięta ćwiczenia z geometrii wykreślnej, gdy przy pomocy cyrkla wyznaczaliśmy wierzchołek trójkąta równobocznego lub próbowaliśmy przeprowadzić linię przez dwa wybrane punkty.

Coś podobnego wydaje się dziać z próbą uchwycenia sensu współczesności. Odwołujemy się do logiki wcześniejszych dziejów, jakby udając, że nie wiemy, że to nie żadna logika czy wymowa faktów, ale zaledwie porządek dawnych narracji. Że wynika z nich to, co jakoś da się dopasować do naszej potrzeby rozumienia rzeczywistości, lub – w gorszej wersji – do prób instrumentalizacji tych opowieści na potrzeby współczesnych konfliktów politycznych. Przede wszystkim zaś potrzeby zaznaczenia własnej wyższości: wszystko jedno – patriotów względem kosmopolitów czy Europejczyków względem Ciemnogrodu. (…) 

„W myśli polskiej – pisze reprezentant innej szkoły myślenia [Jerzy Jedlicki w „Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują”] – problem opcji cywilizacyjnej pojawił się w połowie XVIII wieku, by wkrótce stać się – obok kwestii reformy ustroju państwowego – naczelnym tematem kultury polskiego Oświecenia. Walka oświeconych z sarmatami toczyła się w końcu o to, czy Rzeczpospolita ma stać się uczestnikiem europejskiego postępu, czy pozostać na uboczu tego szlaku, kultywując własną odrębność”.

Logika radykalnego przeciwstawienia

Ten wątek – sporu między odwróconym od reszty świata tradycjonalizmem a otwartym i europejskim obozem postępu wraca dziś zresztą w prostszej i doraźnej publicystyce, w gestach sprzeciwu wobec władzy, w odnajdywaniu głębszych warstw toczonego sporu. (…) Warto o tym pamiętać, bo kilka obiegowych cytatów z książki Jedlickiego stało się punktem odniesienia zarówno dla tych, którzy chcieliby sprowadzić historię Polski do konfliktu między postępem a zacofaniem, jak i dla tych, którzy taki punkt obierają sobie jako punkt odniesienia dla polemiki.

Tę drugą postawę reprezentuje autor ciekawej książki o polskim modernizmie Andrzej Szczerski, który na samym początku wywodu odpowiada Jedlickiemu (…) polemizuje też [w książce Cztery nowoczesności. Teksty o sztuce i architekturze polskiej XX wieku”] z tezą odwrotną do przypisanej Jedlickiemu, która nie postrzega procesu modernizacji jako pozytywnego „ale widzi w nim specyficzną instytucjonalną przemoc wobec polskiej tożsamości”. Proponuje zatem poszukiwanie „trzeciej drogi” polegającej na odnajdywaniu przykładów „oryginalnej i odrębnej interpretacji nowoczesności” funkcjonujących na gruncie polskim. (…)

Ten bliski mi – swego czasu – sposób myślenia miał licznych reprezentantów także w III Rzeczpospolitej, ale poniósł porażkę, ustępując logice radykalnego przeciwstawienia tradycji temu, co nowoczesne, albo też modernizacyjnego volapüku à la premier Morawiecki. Sprowadził się do świata, w którym w czerpiącym z postmodernizmu stylu reklamy łączy się całkowicie anachroniczne marzenia rodem z lat trzydziestych XX wieku z bieżącymi potrzebami propagandy obozu rządzącego.

Dlatego, gdy Szczerski pisze – w książce wydanej jeszcze w innym niż rządy PiS kontekście politycznym – iż „Polska potrzebuje dowodów na to, że była podmiotem przemian, które ukształtowały nowoczesny świat”, to polemizuje przede wszystkim z wizją historii, w której wszelka modernizacja jest zawsze zewnętrzna. (…)

Szczerski reprezentuje jednak mniejszościową w dzisiejszej debacie postawę negocjowania między tradycją a nowoczesnością. Bardziej popularne są postawy uproszczone.

Z jednej strony – afirmacji nowoczesności czy raczej modernizacji, zarówno jako sensu polskiej transformacji po roku 1989, jak i pożądanego celu działań władz publicznych współcześnie.

Z drugiej, odrzucenia tego, co nowoczesne, jako projektu utopijnego, niemożliwego do realizacji, sprzecznego z naturą rzeczy. Tym, co warte odrzucenia, jest zarówno nowoczesna wizja państwa prawa, jak i konstrukcja Unii Europejskiej, czy też promowane w ramach projektów modernizacyjnych równouprawnienie i emancypacja, tolerancja czy otwartość. (…)

1944 – 1989 – 2015

Zdzisław Najder [w „Węzłach pamięci niepodległej Polski”] pisze, iż w roku 1945 – zauważmy, że nie w 1939 – „nastąpiła ogólna katastrofa, Polska przechodząc spod okupacji niemieckiej do stanu satelitarnego pseudopaństwa, doznała najostrzejszego w swojej historii, nieodwracalnego przerwania ciągłości. Zabiegu dokonano bez znieczulenia. Wielobarwna, niemal tysiącletnia ciągłość, potężnie obecna w pamięci i wyobrażeniach zbiorowych, została przerwana”. I dalej: „Rok 1945 oznacza największą cezurę w naszych dziejach. My, żyjący w kraju, ogłuszeni przetaczaniem się wojennych frontów, nie zawsze mieliśmy czas uświadomić sobie, że Polska taka, jaką znaliśmy od wieków, kończy się nieodwołalnie”. (…)

To wraca w publicystyce i refleksji politycznej Obozu Dobrej Zmiany. „PiS wszedł w logikę kontrrewolucji. Od 1944 roku dokonała się na ziemiach polskich pewna odgórna rewolucja, która została zahamowana w 1989 roku, ale bynajmniej nie odwrócono jej długotrwałych skutków (m.in. w sądownictwie)” – mówił w wywiadzie dla „Do Rzeczy” jeden z jego najbardziej wpływowych intelektualistów prof. Andrzej Nowak. „W dużej mierze czas po 1989 r. był czasem kooptacji i kontynuacji jeżeli chodzi o elity sprawujące władzę. PiS próbuje to zmienić. A skoro próbuje, to musi otwierać fronty walki, w których ma naprzeciw siebie zasiedziałe tutaj od kilku pokoleń elity władzy czy kultury masowej, wytworzone przez struktury władzy po 1944 r.”.

Nie miejsce tu, by polemizować z tą tezą. Przywołuję ją po to, by pokazać sposób, w jaki narracje historyczne przywoływane są jako kapitał legitymizacyjny dla dość pospolitych procesów wymiany kadr i tworzenia narzędzi partyjnej kontroli nad sferą publiczną. To odnoszenie zmiany rządzącej partii do tragicznego roku 1944 jest bowiem nie tylko udziałem jakichś niesfornych propagandzistów czy posłów prawicy z dalszych rzędów, ale stanowi pogląd najbardziej wyrafinowanych intelektualistów pisowskiej prawicy. (…)

Modernizacja i dogrywki

Jednakże tego, co nas spotkało, nie warto interpretować jako zdrady ideałów, ale raczej jako porażkę w świadomym kształtowaniu modelu państwa, będącą skutkiem zaniechań i intelektualnej ignorancji elit. Nie postrzegały one znaczenia decyzji kształtujących instytucje nowego państwa w kontekście jakiegokolwiek projektu ideowego czy intelektualnego, ale jako proste dostosowanie go do oczekiwań partnerów z Zachodu. Bohaterowie transformacji częściej odgrywali rolę „tłumaczy” niż samodzielnych „pisarzy” (…)

A tymczasem my historię Polski nadal rozumiemy tak, jak gdyby przebiegała w oderwaniu od historii powszechnej, jak gdyby łączyła się z nią jedynie raz na jakiś czas przy pomocy wojen czy zaborów. A tymczasem znacząca część naszej historii jest po prostu udziałem w historii powszechnej – w ostatnich wiekach – w dziejach europejskiej modernizacji.

Modernizacja to – wbrew uproszczonym wizjom zwolenników teorii zapóźnienia – nie tylko postęp techniczny i hasłowo rozumiana elektryfikacja. To przede wszystkim zasadnicza zmiana warunków życia i pracy całej klasy ludowej – robotniczej, chłopskiej, służby domowej. Możemy ją opisywać pod kątem rozwoju powszechnej edukacji i opieki zdrowotnej, zabezpieczenia społecznego, dostępu do kultury, transportu publicznego itp. Możemy podążać za zmianą warunków życia, wychodząc od podstawowych norm sanitarnych, przez dostęp do bieżącej wody, kanalizacji, ogrzewania, oświetlenia i innych dóbr, bez których nie wyobrażamy sobie dziś życia. (…)

Jeżeli uznamy, że w najbliższych dekadach rozstrzyga się przyszłość samego modelu funkcjonowania Zachodu, to nie ma istotniejszej dla polskiej polityki kwestii historycznej. I nie da się tego problemu konceptualizować w kategoriach dotychczasowych narracji i właściwych im dychotomii.

Oczywiście na krajowym podwórku będą toczyć się istotne dogrywki, określające zarówno model światopoglądowy państwa, kształt edukacji czy warunki prowadzenia małej i średniej przedsiębiorczości, ale to nie one będą główną grą. Tak samo, jak historia nie zostanie zredukowana do walki o wpływy w obrębie elity politycznej. W dłuższej perspektywie – nawet jednego pokolenia – stanie się ona nieczytelna, tak jak nieczytelne są dla nas podobne zjawiska z okresu II Rzeczpospolitej czy PRL. 

Tytuł i śródtytuły od redakcji

Przeczytaj także: Inny pomysł na demokrację