Moralizujące wizje nie pomogą

Owoców rozwoju zachodniego społeczeństwa ostatnich kilku pokoleń zdecydowanie nie należy zastępować kopiowaniem fundamentalistycznych relacji ze Starego Testamentu.

Kazanie wygłoszone 27 grudnia 2020 r., w Święto Świętej Rodziny

Moi Mili, Święto Świętej Rodziny to już tradycyjnie taki dzień, w którym głoszone kazania dla wielu są tak trudne do wytrzymania, jak kiedyś dla mnie. Przyznaję też, że dla mnie głoszenie kazania tego dnia nie jest zadaniem łatwym. Najchętniej bym to swoje miejsce zwolnił dla kogoś, kto jest ojcem czy matką nie w znaczeniu metaforycznym, duchowym, ale w sensie naturalnym, biologicznym i społecznym.

Jeszcze lepiej by było, gdybyśmy ten trudny temat, jakim jest rodzina, przenieśli do formy rozmowy czy debaty, a nie klasycznego kazania – to jednak jest w obecnym czasie z technicznych powodów niemożliwe.

Zdecydowanej większości biblijnych tekstów, w których jest mowa o życiu rodzinnym, nie da się dziś proponować ludziom jako wzorców do naśladowania

ks. Tomáš Halík

Udostępnij tekst

Facebook

Twitter

Przez lata słyszałem wiele kazań, w których kaznodzieje słodko rozpływali się nad idyllicznym obrazkiem Świętej Rodziny. I ja z przerażeniem uświadomiłem sobie, że do tego kazania projektuję własne wyobrażenie patriarchalnej, mieszczańskiej rodziny z XIX wieku. Rodziny, jakiej nie ma sam kaznodzieja, w jakich nie żyją jego słuchacze i w jakiej nie żyła na pewno Święta Rodzina dwa tysiące lat temu w Nazarecie.

Ówczesne stosunki społeczne możemy sobie przybliżyć na podstawie etnograficznych badań odtwarzających życie Żydów w Cesarstwie Rzymskim, ale naprawdę trudno się do tamtych czasów przenieść i traktować tamtą rodzinę jako nasz wzór. Obawiam się, że zdecydowanej większości biblijnych tekstów, w których jest mowa o życiu rodzinnym, nie da się dziś proponować ludziom jako wzorców do naśladowania. Tamtego modelu, opartego na bardzo dominującej roli mężczyzny i podporządkowanej mu, posłusznej żonie i dzieciach, karconych i skłanianych do posłuszeństwa często za pomocą bicia miotłą, dziś już nie da się przywrócić. Jakkolwiek wielu chrześcijan stara się podobny model utrzymać, to jednak nierzadko kończy się to rodzinnymi tragediami.

Przeciwnie, należy z wdzięcznością przyjąć wiele z tego, co od tamtego czasu uległo radykalnym zmianom. Uświadomienie sobie pełnej godności kobiety, przestrzeń dla jej pełnej samorealizacji w życiu społecznym i zawodowym, współczesne rozumienie równoprawnej, partnerskiej relacji między małżonkami, a nie posłuszeństwa i poddania małżonki mężowi jako fundamentu związku – to są wszystko owoce rozwoju zachodniego społeczeństwa w ciągu ostatnich kilku pokoleń. Zdecydowanie nie należy ich zastępować kopiowaniem fundamentalistycznych relacji, które opisuje Stary Testament.

Przecież nawet, kiedy uważnie czytamy Pismo Święte, widzimy, że to rodzinne życie też nie zawsze było tak idylliczne i poukładane, jak to relacjonują wspomniane na początku kazania. Przypomnijmy, że w jednym z rozdziałów Ewangelii św. Łukasza czytamy o tym, jak Jezus się zgubił oraz o konflikcie, który to wywołało w Świętej Rodzinie. „Synu, czemuś nam to uczynił? Oto ojciec Twój i ja z bólem serca szukaliśmy Ciebie” – mówią rodzice do Jezusa, którego odnaleźli w świątyni. A Jezus nie mógł wyjaśnić rodzicom, co robi, ani dlaczego to robi, bo w tym momencie nie byliby w stanie tego zrozumieć.

Zatem – także w tej Świętej Rodzinie mogło być coś takiego, jak nieporozumienie i konflikt. Świętość rodziny nie polega na tym, że w niej nie istnieją żadne konflikty, ale raczej na tym, jak członkowie rodziny do tych konfliktów podchodzą. Na przykład w tym, czy rodzice są zdolni zdobyć się na uszanowanie tajemnicy swojego dziecka. Albo w tym, że dorastający człowiek, czując powołanie do rzeczy, które przekraczają rodzinny horyzont, nadal w tej rodzinie żyje, zamiast ojca i matkę nieustannie ranić i prowokować. Czy też w tym, że obie strony są zdolne do ustępstw, do spojrzenia na problem oczyma tego drugiego.

Słyszymy cały czas, że w społeczeństwach Zachodu trwa ogromny kryzys rodziny. Na pewno wielu z nas znalazłoby na to dowody, nie tylko w socjologicznych naukowych studiach, ale w bezpośrednim, bliższym czy dalszym otoczeniu, a często także we własnym doświadczeniu życiowym. Nic dziwnego, że Kościół, często ustami papieży apeluje do wierzących o utrzymanie stabilności życia rodzinnego.

Przyznajmy jednak, że jest to zadanie znacznie trudniejsze niż kiedykolwiek wcześniej. Przyznajmy, że nie pomogą nam w tym moralizujące wizje ani nawet nasza dobra wola. Że istnieją czynniki społeczne, które też musimy brać pod uwagę. Naprawdę żyjemy w cywilizacji, która w wielu aspektach nie sprzyja życiu rodzinnemu. I nie mam tu na myśli tych wielokrotnie wyklinanych przez kaznodziejów strachów, jak hedonizm, egoizm, materializm, konsumizm – ten wykaz grzechów współczesności stał się mocno nadużywaną kościelną kalką i podobnych narzekań już nikt nie traktuje poważnie, jakkolwiek są to naprawdę zjawiska poważne.

Co więcej, nie jest to cała prawda o przyczynach kryzysu rodziny. W konflikty z wymaganiami życia rodzinnego wchodzą zjawiska z całą pewnością pozytywne, jak na przykład potrzeba wykształcenia albo wspomniana już emancypacja kobiet. Dochodzi do tego cały szereg socjalnych i ekonomicznych zagadnień, jak kwestia zapewnienia mieszkań, konieczność przenoszenia się z miejsca na miejsce itd.

Kiedy kaznodzieja dziś przedstawia słuchaczom obraz idyllicznej rodziny z przeszłości, a przy tym wspaniałomyślnie pomija problemy, z jakimi boryka się dzisiejsza rodzina – jest to kaznodzieja nieodpowiedzialny.

Być może w przyszłości będzie inaczej, wręcz jest prawdopodobne, że stosunki społeczne ulegną zmianie w ciągu najbliższych dekad i to tak radykalnie, jak zmieniały się w ciągu XX wieku. Prawdopodobnie zaniknie ten typ zatrudnienia, który znamy, gdzie zatrudniony chodzi do pracy na osiem godzin pięć dni w tygodniu i przez całe życie ma jednego pracodawcę. Dzięki upowszechnieniu technik informatycznych coraz więcej ludzi będzie pracować z domu, będą mieć nieregularny czas pracy, a często będą pracować dla różnych organizacji. Być może też zatrzyma się migracja do wielkich miast, bo fizyczna bliskość z powodów zawodowych już nie będzie tak istotna. Być może w efekcie znów rozwinie się życie w małych gminach, gdzie ludzie będą żyć spokojniej i zdrowiej?

Wszystko to może mieć ogromny wpływ na całe społeczeństwa, łącznie ze stylem życia rodzinnego. Przy stereotypowych, kościelnych jeremiadach na współczesne czasy nie powinniśmy zapominać o wariantach alternatywnych, które już się miejscami wykluwają i wcale nie muszą być to warianty katastroficzne.

Wróćmy jednak z przyszłości do współczesności. Studia gender, które tylu ludzi Kościoła z ambon przeklina, choć nigdy ich nie czytało, ukazują nam historyczne przemiany rozumienia rodziny i wywracają naiwne wyobrażenie o tym, że możemy ahistorycznie mówić o jakiejś wiecznej, niezmiennej, naturalnej rodzinie. Jaki model rodziny mają ci ludzie na myśli? Historyczne i kulturowe kręgi znają takich modeli ogromną ilość.

Pierwsze, co trzeba sobie uświadomić, to na przykład fakt, że oczywiste dla nas wyobrażenie o tym, że ludzie się pobierają z wzajemnej miłości i wzajemnej relacji uczuciowej jest wynalazkiem dziewiętnastowiecznego romantyzmu. Małżeństwo przez setki lat wcześniej, oczywiście łącznie z czasami biblijnymi, było budowane na czymś zupełnie innym niż uczuciowa sympatia dwóch jednostek. Nie było tak, że np. w średniowieczu nie istniała romantyczna miłość, ale jakoś dziwnie nie była łączona z małżeństwem. Partnerów małżeńskich wybierali najczęściej rodzice, często biorąc pod uwagę głównie interesy ekonomiczne. Młoda para była skazana na to, aby się do siebie po prostu przyzwyczaić. Nic jednak nie wskazuje na to, aby tamte małżeństwa były szczególnie bardziej nieszczęśliwe czy mniej stabilne od współczesnych.

Proszę mnie dobrze zrozumieć: nie chcę tego spojrzenia w przeszłość przedstawiać jako ideał. Ja tylko czasem tym doświadczeniem minionych tysiącleci, nadal traktowanym jak oczywistość w zdecydowanej większości kultur niezachodnich, chętnie bym się podzielił z tymi rozwiedzionymi małżeństwami, które za oczywistość uważają, że rozwód jest rozwiązaniem sytuacji, w której przez jakiś określony czas sami do siebie wzajemnie już nic nie czują. Czy naprawdę stan naszych emocji niezależnie od okoliczności ma mieć zawsze decydujące znaczenie?

Przypominam też, że przez tysiąclecia rodzina była oparta o współżycie wielopokoleniowe. Współistnienie pokoleń jest dziś zagrożone bardziej niż cokolwiek innego. Wręcz wyobrażam sobie, że konflikt pokoleń w tym stuleciu zastąpi wiele konfliktów socjalnych, rasowych i etnicznych, które tak mocno naznaczyły wiek miniony. Ponieważ w zachodnich społeczeństwach cały czas wydłuża się ludzkie życie, a jednocześnie rodzi się coraz mniej dzieci, coraz trudniejsze jest zatem utrzymanie społeczeństwa, w którym coraz mniejsza grupa aktywna ekonomicznie była w stanie utrzymać rosnącą grupę emerytów.

Dochodzi do tego utrata szacunku dla starości, która była tak ważna w tradycyjnych społeczeństwach, a z którym spotkałem się niedawno w Japonii. Szczególnie w roku 1968 na Zachodzie zwyciężyła moda na młodość, co w efekcie spowodowało, że na starość patrzymy jak na jakiś brak, chorobę czy kalectwo, które musimy starać się ukrywać. Straciliśmy poczucie piękna starości, bo przecież starość ma swoją własną wartość i jakość estetyczną. Wspomnijmy choćby na piękno starych twarzy na rycinach Dürera albo płótnach Rembrandta. Starość dla rodzin nie musi być przede wszystkim ciężarem.

Nie chcę straszyć, ale przeraża mnie, co się może stać, jeśli ta wartość starości będzie się nadal dewaluować. Jakby w przyszłości mogła zostać nadużyta legalizacja eutanazji, o którą pewne lobby starają się także u nas.

Muszę jednak wspomnieć o jeszcze jednej sprawie. Obawiam się, abyśmy my, chrześcijanie, a szczególnie kaznodzieje, w uczciwym pragnieniu obrony wartości rodzinnych nie zaczęli rodziny ideologizować. Nie tylko w tym znaczeniu, że wszystkim wierzącym, bez brania pod uwagę ich indywidualnych uwarunkowań, wmuszać idealistyczne wyobrażenie rodziny katolickiej z siedmiorgiem czy dziesięciorgiem dzieci. Mam też na myśli to, aby kładąc akcent na rodzinę, nie stracić z oczu także tych, którzy z rozmaitych powodów rodziny nie mają. Tych, których małżeństwo się rozpadło. Tych, którzy zostali opuszczeni przez partnerów. Tych, którzy mają inną orientację seksualną, a przecież mają też naturalną potrzebę partnerstwa i intymności. Czy tych, którzy nie mieli dość zdecydowania do zawarcia małżeństwa albo po prostu nie spotkali odpowiedniego partnera.

Takich ludzi wśród nas, także w społeczności kościelnej, jest coraz więcej. Nie możemy dopuścić do tego, aby wśród nas czuli się jak ludzie gorszej kategorii. Powinniśmy my, kaznodzieje, pamiętać o nich także dziś, w dniu Świętej Rodziny, abyśmy ich swoimi tyradami o „świętości rodziny” nie miażdżyli, bo jeśli sama kościelna społeczność ma być rodziną, to ta rodzina musi być otwarta także dla nich.

Jestem niezmiernie wdzięczny papieżowi Franciszkowi, że o nich myśli i ich broni przed współczesnymi faryzeuszami i uczonymi w Piśmie, którzy z powodu przywiązania do litery Prawa lekceważą ludzkie problemy i boleści. Którzy ludziom w niestandardowych, niezmiernie ciężkich sytuacjach nakładają brzemiona, których sami nie dotknęli nawet palcem. Tych współczesnych faryzeuszy gniewa postępowanie papieża Franciszka. Jeden z nich napisał nawet o nim pamflet „Miłosierdzie bez prawdy?”. Na to sugestywne pytanie musimy odpowiedzieć pytaniem przeciwnym: „Prawda bez miłosierdzia?”.

Krytycy papieża Franciszka przypominają tu przyjaciół biblijnego Hioba, o których Richard Rohr napisał: „Historia Hioba pokazuje, że Bóg nie może być poznany tylko za pomocą prawa i teologii. Przyjaciele Hioba mają dobrą teologię, ale nie mają żadnego doświadczenia. Mają wiele myśli o Bogu, ale nie mają miłości do Boga. Wierzą w swoją teologię, ale Hiob wierzy w Boga ich teologii. A to jest wielka różnica: to pierwsze, to informacja. A to drugie – mądrość”.

Myślmy, przyjaciele, nie tylko w to święto – o rodzinie. Módlmy się za rodziny. Pomagajmy rodzinom, w duchy miłości, mądrości, a także miłosierdzia.

Amen.

Tłumaczenie Tomasz Maćkowiak