W ostatnich latach często wracam do jego myśli, że „wolność to nie jest w lewo ani w prawo, tylko wyżej”. Jeśli coś ma się zmienić na lepsze, trzeba szukać tego „wyżej”, zdobyć się na skok wolności – mówi Wojciech Bonowicz, biograf ks. Józefa Tischnera, poeta, publicysta.
Jan Głąbiński (KAI): „Tischner. Biografia” to Pana nowa pozycja. No właśnie – czy na pewno nowa? W zapowiedzi redakcji czytamy, że to „ulepszona” i na nowo opracowana wersja biografii sprzed kilkunastu lat. Co będzie zatem nowego, coś nas zaskoczy?
Wojciech Bonowicz: Książka jest mniej więcej o 300 tysięcy znaków grubsza od poprzedniej. Obszerne fragmenty napisałem na nowo, jedne rzeczy wyrzucając lub skracając, inne dodając. Doszło wiele nowych faktów, począwszy od historii rodziny, przez młodość i wojnę, aż po lata dziewięćdziesiąte. Kiedy pisałem pierwszą biografię, papiery po ks. Tischnerze nie były jeszcze uporządkowane, nie znałem jego dziennika z okresu licealnego ani korespondencji z papieżem Janem Pawłem II. Archiwa IPN dopiero się tworzyły, nie miałem wglądu w akta paszportowe Tischnera ani w donosy na jego temat.
O wielu rzeczach dowiedziałem się dopiero po latach, bo ks. Tischner się nimi nie chwalił. Na przykład o tym, że na początku lat dziewięćdziesiątych był konsultorem dwóch watykańskich komisji. On sam nigdy o tym nie wspominał, choć było to bardzo prestiżowe i świadczyło o zaufaniu, jakim darzył go papież.
W tym roku mija 20 lat od chwili odejścia ks. prof. Tischnera do Królestwa Niebieskiego. Na jego grobie nigdy nie ma dnia, żeby nie paliły się znicze pamięci, czy nie było świeżych kwiatów. Co ciekawe, ciągle w mediach obecne są jego myśli. Którą z nich przytoczyłby Pan dla skomentowania sytuacji politycznej w naszym kraju, czy tej związanej z pandemią?
– W ostatnich latach często wracam do jego myśli, że „wolność to nie jest w lewo ani w prawo, tylko wyżej”. Jeśli coś ma się zmienić na lepsze, trzeba szukać tego „wyżej”, zdobyć się na skok wolności. Jest w Polsce wielu ludzi, którzy to potrafią. Ale jest i sporo takich, którzy robią wszystko, żeby złapać tamtych za kostki i ściągnąć w dół. W mediach i poza nimi jest mnóstwo języka, którego nie akceptuję: poniżającego, odczłowieczającego. Skąd się to bierze? Właśnie stąd, że brakuje owego „wyżej”: wzniesienia się ponad własne podwórko, własny interes. Zobaczenia, jak wiele nas łączy z innymi – z innymi Polakami, Europejczykami, innymi ludźmi. Pandemia właściwie powinna nas skłaniać do takiego szerszego, jednoczącego spojrzenia. Ale obawiam się, że nie skłania.
Żadnych dokumentów, które pokazywałyby Tischnera w złym świetle, nie ma. Jest natomiast mnóstwo takich, które pokazują, że był przez SB śledzony, obserwowany, że zbierano wśród księży opinie na jego temat
Zajrzyjmy jeszcze do Pana biografii o autorze „Etyki Solidarności”. Kilka miesięcy temu pojawiło się oskarżenie o rzekomą współpracę księdza profesora ze służbami bezpieczeństwa. Nikt chyba tego nie wziął na serio. Wiele środowisk, np. Związek Podhalan broniło ks. Tischnera. Rozwiewa Pan wszelkie wątpliwości na ten temat?
– Poświęciłem tej sprawie zaledwie dwa akapity, bo na razie nie ma o czym pisać. Jest jakiś zapis ewidencyjny na jego temat, ale żeby ów zapis zinterpretować, trzeba by mieć inne dokumenty. A żadnych dokumentów, które pokazywałyby Tischnera w złym świetle, nie ma. Jest natomiast mnóstwo takich, które pokazują, że był przez SB śledzony, obserwowany, że zbierano wśród księży opinie na jego temat. Był postrzegany jako jeden z ważniejszych księży współpracujących z opozycją „solidarnościową”. Oprócz tych nieoficjalnych działań, atakowano go też publicznie, w 1987 r. ukazała się nawet poświęcona mu książka, w której przedstawiono go jako jednego z „jastrzębi Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce”.
Można powiedzieć, że żyje Pan z Tischnera, bo nieustanne publikacje, spotkania. Skąd u Pana do tego tyle energii? Choć przecież w dobie pandemii nie udało się przeprowadzić wielu zaplanowanych wydarzeń. A może wręcz przeciwnie, może udało się dopiąć ostateczną redakcję biografii, nie trzeba było się spieszyć?
– Rzeczywiście, przymusowa izolacja pomogła mi skończyć książkę w terminie. Gdyby nie ona, pewnie przez pół marca i cały kwiecień zajęty byłbym organizacją Dni Tischnerowskich w Krakowie i w Opolu (te ostatnie zainicjowaliśmy w ubiegłym roku). Byłoby też na pewno sporo zaproszeń na spotkania, bo to rok jubileuszowy – mija 20 lat od śmierci Tischnera, o czym już wspominaliśmy. W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie jego osobą, dobrze sprzedają się jego książki, ludzie je sobie wzajemnie polecają, dają w prezencie. Wiele osób chce o nim rozmawiać.
Co było najtrudniejsze, a może najbardziej wzruszające, co nosi Pan w sercu przy pracy nad biografią? Pojawia się przecież w niej wiele nowych wątków, sam Pan mówił, że cały czas zbierał informacje. Pewnie to nie koniec pracy z ks. Tischnerem?
– Najtrudniejsze było rezygnowanie z niektórych wątków. Nie chciałem, żeby książka była zbyt obszerna, a materiału zebrałem tyle, że spokojnie można by napisać dwa tomy. To są trudne decyzje. Tischner był w stałym kontakcie z wieloma środowiskami, np. medycznymi – z lekarzami, pielęgniarkami. Brał udział w konsultacjach (choćby dotyczących etycznych aspektów transplantacji), konferencjach, spotkaniach opłatkowych. Może teraz taki rozdział by się przydał.
Tischner był bardzo krytyczny, bywał nawet ostry. A równocześnie w tym, co pisał i mówił, odwoływał się przede wszystkim do dobrej woli w człowieku
Miałem też osobny fragment poświęcić pośmiertnej obecności Tischnera w kulturze i popkulturze. Tischner był pierwowzorem kilku postaci literackich, pisał o nim zmarły niedawno Jerzy Pilch, pisał Stefan Chwin, jako ksiądz Pischinger pojawia się w powieści Marcina Świetlickiego i Grzegorza Dyducha. W popularnym serialu „Czterdziestolatek 20 lat później” postać grana przez Irenę Kwiatkowską mówi w pewnym momencie: „Inżynierze, znamy się tyle lat. Mnie może się pan wyspowiadać jak księdzu Tischnerowi”. Niestety, nie da się napisać o wszystkim. Więc pewnie jeszcze będę do niego wracał.
Na pewno ks. Tischner dzisiaj pomógłby nam rozwiązać wiele problemów.
– Tischnera bardzo brakuje. Brakuje jego „myślenia w pogodzie ducha”. To znaczy takiego nastawienia na prawdę, które nie ma na celu kogoś zdemaskować, pognębić, tylko ma człowieka dźwignąć, zmobilizować do wysiłku. Przechodzimy teraz przez rozmaite kryzysy – polityczne, społeczne, kościelne – i każdy z nich powodowany jest przez deficyt obu tych elementów: zamiast prawdy jest mijanie się z prawdą, a zamiast próby zrozumienia i przyznania się do winy – agresja względem drugiego.
Tischner był bardzo krytyczny, bywał nawet ostry. A równocześnie w tym, co pisał i mówił, odwoływał się przede wszystkim do dobrej woli w człowieku. Dziś wielu zachowuje się tak, jakby nie wierzyli, że w drugim można tę dobrą wolę znaleźć. Społeczeństwo się rozkleja, przestaje sobie ufać. Tischner na pewno próbowałby to zatrzymać.
Książka „Tischner. Biografia” Wojciecha Bonowicza ukaże się 15 czerwca nakładem Wydawnictwa Znak.
