Udowodnienie sowieckiej inspiracji oznaczałoby stwierdzenie, że przywódca supermocarstwa jest zbrodniarzem, który chciał zabić papieża. Taka konstatacja zaostrzyłaby stosunki między obu blokami i dlatego nikomu nie zależało na ujawnieniu tego – mówi historyk Andrzej Grajewski.
Tomasz Wiścicki: IPN już kilka lat temu zakończył umorzeniem śledztwo w sprawie zamachu na Jana Pawła II. Czego nowego dowiedzieliśmy się z tego postępowania na podstawie ujawnionego, liczącego 230 stron uzasadnienia?
Andrzej Grajewski: To uzasadnienie trzeba rozpatrywać w dwóch kategoriach. Przede wszystkim jest to dokument prawny, zbierający zebraną do tej pory wiedzę i przynoszący nowe ustalenia prawne. Konkluzja jest jednoznaczna: zamach nie był wynikiem działania pojedynczych osób, ale „związku przestępczego o charakterze zbrojnym, w którym kluczową role odgrywali funkcjonariusze bułgarskich komunistycznych służb specjalnych”. To jest na gruncie prawnym konstatacja zupełnie nowa, bo do tej pory mówiło się albo wyłącznie o sprawcy bezpośrednim, czyli Mehmecie Alim Agcy, albo ewentualnie jeszcze o jego pomocniku Omerze Bagcim, skazanym za dostarczenie mu pistoletu. Bułgarzy i pozostali Turcy zostali zwolnieni z braku wystarczających dowodów winy. Natomiast działania prokuratora Michała Skwary doprowadziły do zasadniczo innej konkluzji. Są to ustalenia nowe i ważne.
Natomiast w perspektywie faktograficznej dokument zebrał i uporządkował wszystkie relacje, które pojawiały się w wyniku kolejnych włoskich śledztw, oraz dodał kilka istotnych szczegółów. Prowadzenie takiego śledztwa po tylu latach, przy tak intensywnych działaniach dezinformacyjnych oraz wyraźnej niechęci zarówno Wschodu, jak i Zachodu do odkrycia wszystkich szczegółów tej zbrodni – było niezwykle trudne. Można powiedzieć, że to było szukanie igieł w stogu siana i kilka ważnych igieł panu prokuratorowi Skwarze udało się odnaleźć.
Po pierwsze, odnajduje pseudonim operacyjny Siergieja Antonowa oraz jego numer rejestracyjny. To jest niezwykle istotne, bo do tej pory Antonow był przedstawiany jako poczciwy urzędnik bułgarskiego biura turystycznego, który zupełnie przez przypadek i najprawdopodobniej na skutek intrygi CIA, która nauczyła Agcę tak zwanego bułgarskiego śladu, niewinnie spędził kilkanaście miesięcy we włoskim więzieniu oraz przeżył głęboki stres, siedząc na ławie oskarżonych. Teraz widzimy, że Antonow był współpracownikiem bułgarskich służb specjalnych, a przez powiązania ze swoim wujkiem miał dostęp do kręgu bardzo wysokich funkcjonariuszy bułgarskich służb specjalnych, więc mógł być traktowany jako człowiek ich zaufania. Bułgarskie służby też czyściły archiwa przed upadkiem systemu i dane rejestracyjne Antonowa pojawiają się wyłącznie raz, w korespondencji wewnętrznej z 1991 roku, przez czyjeś zaniedbanie. Tym większa zasługa pana prokuratora Skwary.
Gdyby Agca uciekł, to już by dawno nie żył. Po wywiezieniu zostałby zabity
Po drugie, dokument jeszcze raz porządkuje i weryfikuje kwestie związane z zeznaniami Agcy dotyczącymi planu ucieczki, który przedstawili Bułgarzy, i bardzo wyraźnie pokazuje, że jego wyjaśnienia znajdują odzwierciedlenie w rzeczywistości. Przypomnę, że podczas zamachu Antonow czekał na via dei Conciliazione, niedaleko ambasady kanadyjskiej przy Stolicy Apostolskiej, w samochodzie, którego markę i kolor Turek prawidłowo opisuje. Miał on zostać natychmiast zawieziony do ambasady bułgarskiej, gdzie czekał TIR, aby tego samego dnia wywieźć zabójcę z Włoch. Okazuje się, że TIR rzeczywiście przyjechał 9 maja 1981 roku, a więc w dniu, w którym Agca wraca do Rzymu, i wyjechał 13, po zamachu. W 1981 roku TIR, rzekomo rutynowo przywożący alkohol do ambasady, przyjechał tylko raz – właśnie wtedy. Także zupełnie wyjątkowo Bułgarzy odmówili wówczas odprawy w urzędzie celnym. Normalnie samochód jechał z ładunkiem do urzędu i po odprawie był plombowany. Wtedy Bułgarzy zażądali odprawy u siebie. Według dokumentów, do których dotarł prokurator Skwara, włoscy celnicy dziwią się, że w ten sposób, w pośpiechu odprawili jakieś książki i rzeczy osobiste. Nic nie uzasadniało ani pośpiechu, ani nadzwyczajnej procedury. Jak sądzę, chodziło o to, by po odprawie można było schronić dwóch tureckich zamachowców – Agcę i Orala Celika – i wywieźć ich po podrobieniu pieczęci, co nie było trudne.
Co więcej, ta wersja jest potwierdzona przez polskich świadków, oficerów wojskowych służb specjalnych, II Zarządu Sztabu Generalnego, w tym Czesława Wawrzyniaka, późniejszego admirała, w tym czasie attaché wojskowego. Ambasada polska stoi tuż obok bułgarskiej, i oczywiście panowie z obu się doskonale znali. Obaj oficerowie zaobserwowali, że 13 maja 1981 u Bułgarów działo się coś nadzwyczajnego. Co więcej, dwóch z nich zniknęło – właśnie Todor Ajwazow i Żelio Wasiliew, którzy razem z Antonowem kontaktowali się z Agcą i mieli przygotować jego ucieczkę. Jeden z tych peerelowskich oficerów przypomniał sobie, że attaché bułgarski zwrócił się nagle do niego z prośbą o udostępnienie mu talonów na tańsze paliwo, które włoski MSZ dawał korpusowi dyplomatycznemu. Talonami dysponował Ajwazow… Widać, w jakim popłochu musiał opuszczać placówkę, skoro nie przekazał ich kolegom. Prokurator Skwara bardzo skutecznie zbija też alibi całej trójki Bułgarów dotyczące tego, co robili w czasie zamachu. To wszystko daje podstawę do stwierdzenia, że ta część wyjaśnień Alego Agcy była prawdziwa i że Bułgarzy od 1980 roku przygotowywali zamach.
Uderzająca jest szalona niedbałość w tworzeniu tego alibi. Oni wyraźnie improwizują, jakby w ogóle nie byli na to przygotowani: plączą się w zeznaniach, zmieniają je, nagle coś sobie przypominają po wielu miesiącach.
– Oni po prostu zakładali, że zamach się musi udać. Notabene, jestem głęboko przekonany, że gdyby Agca uciekł, to już by dawno nie żył. Po wywiezieniu zostałby zabity.
Mamy więc zamach, który – jak stwierdził prokurator – był efektem zorganizowanego działania komunistycznych służb specjalnych. Co można by dodać do tej skrótowej charakterystyki?
– Zamach miał konstrukcję wielopoziomową. Od samego początku przyjęto taką strukturę przygotowań, aby maksymalnie rozmyć odpowiedzialność i zatrzeć wszelkie powiązania pomiędzy ośrodkiem inspirującym zbrodnię a jego bezpośrednimi wykonawcami.
Inspiratorem zbrodni w moim najgłębszym przekonaniu był komunistyczny reżim w Moskwie: kierownictwo sowieckiej partii, a więc Leonid Breżniew i jego otoczenie, ale bardziej Jurij Andropow. To jest krąg pierwszy, polityczny. Miał on szereg istotnych motywów skłaniających go do zabicia papieża, przy czym sprawy w Polsce były w tej kwestii drugorzędne. Postaram się to udowodnić w moim obszernym wstępie do przygotowywanego wydania tego uzasadnienia.
Zamach miał konstrukcję wielopoziomową. Od samego początku przyjęto taką strukturę przygotowań, aby maksymalnie rozmyć odpowiedzialność i zatrzeć wszelkie powiązania pomiędzy ośrodkiem inspirującym zbrodnię a jego bezpośrednimi wykonawcami
Drugi krąg to sowieckie służby specjalne, które to polityczne zadanie zamordowania papieża wykonywały: wywiad KGB albo wywiad wojskowy GRU – tego z całą pewnością nie wiemy. Udział Władimira Kuziczkina, wysokiego funkcjonariusza Zarządu I KGB, czyli wywiadu, w tej historii świadczy jednak, że zajmował się tym właśnie KGB, którym kierował w tym czasie Jurij Andropow. Kiedy odbywa się proces Antonowa, Andropow jest już sekretarzem generalnym, a więc udowodnienie bułgarskiego tropu, a co za tym idzie – sowieckiej inspiracji, oznaczałoby stwierdzenie, że przywódca supermocarstwa jest zbrodniarzem, który chciał zabić papieża. Taka konstatacja odznaczałaby gwałtowne zaostrzenie stosunków między obu blokami i dlatego nikomu – ani na Wschodzie, ani na Zachodzie – nie zależało na ujawnienia tego.
Dlatego wszystkie włoskie sądy inspiratorami zamachu się nie zajmowały, o czym z rozbrajającą szczerością mówili włoscy sędziowie, podkreślając, że kwestia mocodawców była poza ich zasięgiem. Kiedy Agca zaczyna mówić o spotkaniach w Teheranie z Kuziczkinem, sędzia śledczy Martella urywa to, nie chce tego wątku kontynuować. Podobnie jednoznaczna jest reakcja sędziego prowadzącego proces, który na słowa Agcy, że spośród dyplomatów sowieckich akredytowanych w Sofii może rozpoznać tego, który się z nim kontaktował, powiedział, że to nie ma to nic do rzeczy.
Malenkowa?
– Tak go nazywał Agca – jak on się naprawdę nazywał, nie wiemy.
Pewnie to było nazwisko operacyjne. Uderzające jest, że sędzia Martella, który wydaje się człowiekiem bardzo kompetentnym, gdy tylko zeznania Agcy wykraczają poza historię zmowy Turków i Bułgarów, nagle traci swoją dociekliwość i ucina wszystkie dalej idące wątki.
– To prawda, ale właśnie dokument sporządzony przez prokuratora Skwarę bardzo obszernie opisuje różnego rodzaju szantaże, którym sędzia Martella był poddawany, o czym zaczął mówić bardzo późno. Szantaż dotyczył zresztą także jego rodziny. Szantażyści posługiwali się nawet drugimi imionami dzieci, które nigdy nie były używane, co oznacza, że mieli dostęp do oficjalnych dokumentów. Zresztą o tym samym mówił Agca, że kiedy został sam na sam z rzekomym bułgarskim prawnikiem Markowem, on mu wyliczył całą jego rodzinę, która zginie, jeśli nie zmieni zeznań.
Krąg trzeci to Bułgarzy jako podwykonawcy. Krąg czwarty – turecki świat przestępczy działający na pograniczu bułgarsko-tureckim, przede wszystkim w Warnie, i zajmujący się handlem narkotykami i papierosami. Czołową rolę odgrywał w tym kręgu Bekir Celenk, łączący turecką mafię z bułgarskimi służbami specjalnymi. Przypomnę, że to on miał być głównym płatnikiem i on organizował pierwsze, najważniejsze spotkania w sprawie zamachu. Kiedy wyjaśnienia Agcy doprowadziły do tego, że za Celenkiem został wysłany list gończy, schronił się właśnie w Bułgarii, która przez wiele miesięcy nie chciała go wydać. Kiedy wreszcie wydano go Turcji i podjęto decyzję o jego ekstradycji do Włoch, Celenk tak się tym przejął, że tuż przed ekstradycją zmarł… Ten kluczowy świadek nigdy nie był więc przesłuchany. Ważny jest także Abuzer Ugurlu, ojciec chrzestny mafii, działającej na pograniczu turecko-bułgarskim.
Ten czwarty krąg ma mocne powiązania z różnymi radykalnymi organizacjami tureckich – zarówno prawicowymi, jak Szare Wilki, jak i lewicowymi. W tych czasach prawicowy i lewicowy terroryzm siał spustoszenie w Turcji i destabilizował ten kraj. Tam właśnie ludzie mafii znajdują bezpośrednich wykonawców, czyli Alego Agcę i Orala Celika. Być może do tego kręgu należą także także Omer Ay oraz Sedat Sirri Kadem.
Wciąż niewiele wiemy o tym jednym z najbardziej dramatycznych wydarzeń dwudziestego wieku. Niewątpliwie śmierć papieża zmieniłaby bieg historii – Polski, ale i świata, i to zmieniałaby zdecydowanie na niekorzyść
Wreszcie jest krąg piąty, bezpośredni uczestnicy zamachu, także rozbici na dwie grupy: bezpośredni wykonawcy, przede wszystkim Agca i Celik, oraz zaplecze, czyli grupa ludzi, która im pomagała poruszać się blisko rok po Europie, przygotowała całą infrastrukturę zamachu, zapewniając między innymi finansowanie. Wydaje się, że czołową postacią dla tego zaplecza organizacyjno-finansowego jest Musa Serdar Celebi, jeden z przywódców środowiska Szarych Wilków w RFN.
W związku z Celikiem pojawia się pytanie, dlaczego Francuzi, którzy w 1984 roku aresztowali go za przestępstwa narkotykowe, przez wiele lat twierdzili, że to nie on. Postawienie Celika przed sądem w czasie procesu Antonowa zmieniłoby bieg tego procesu, gdyby Celik, który organizuje całą „infrastrukturę” zamachu, rozpoznał Antonowa. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych Francuzi przyznali, że rzekomy Kurd, siedzący od lat w więzieniu, to jednak Celik, i dopuścili do jego konfrontacji z Agcą, który bez problemu go zresztą rozpoznał po tylu latach. Celik się początkowo do niczego nie przyznał, twierdząc, że to nie on, ale w końcu przyznał, iż był na placu św. Piotra, ale jako turysta, chociaż jest jego zdjęcie, uciekającego tuż po zamachu.
Czy mamy jakiekolwiek ślady świadczące o tym, że peerelowskie służby miały jakikolwiek związek z tą operacją?
– Prokurator Skwara i inne osoby z IPN przesłuchały blisko stu funkcjonariuszy peerelowskich służb specjalnych, zarówno cywilnych, jak i wojskowych, przede wszystkim dla zweryfikowania informacji o tak zwanym polskim śladzie. Jeden z oficerów wywiadu wojskowego oświadczył – był w tej sprawie głośny artykuł we „Wprost” – że wiosną 1981 roku polskie służby miały otrzymać informację wyprzedzającą, jakoby środowisko Szarych Wilków wytypowało kogoś do zabicia papieża. Tenże oficer został przesłuchany i powtórzył tę informację. Jednak prokurator Skwara nie znalazł żadnego jej potwierdzenia, nikt jej nigdy nie zarejestrował ani nie widział – poza tym jednym oficerem.
To w takim razie dlaczego ten oficer tak twierdzi?
– Zapewne była to kolejna dezinformacja, po to, aby odwrócić uwagę prokuratorów IPN od najważniejszych śladów, to znaczy bułgarskiego, sowieckiego i enerdowskiego. Wiadomość pojawiła się, kiedy IPN wszczął śledztwo, i kosztowała wiele miesięcy działań mało wartościowych z punktu widzenia ustalenia prawdy.
Byłby to więc jednak udział polskich służb – nie w samym zamachu, ale w dezinformacji na jego temat.
– Takich działań było więcej. Jestem przekonany, że szereg książek, które się ukazało w Polsce na ten temat, było świadomymi lub nieświadomymi działaniami dezinformacyjnymi. Takie działania były i – co więcej – są prowadzone. Mamy tu do czynienia z całą gamą zachowań. Są autentyczni poszukiwacze wątpliwości, uczciwi dziennikarze, którzy rzucają się na każdą przynętę i piszą w dobrej wierze. Nie brakuje też użytecznych idiotów, którym się podrzuca rzekomo sensacyjne materiały, nieprawdziwe lub dobrze spreparowane.
Drugi, obok działań dotyczących samego zamachu, obszerny korpus faktów, jaki opisuje dokument, to działania dezinformacyjne, prowadzone zarówno przez bułgarskie, jak i przede wszystkim enerdowskie służby specjalne, ale również przy jakimś udziale służb peerelowskich, które wymieniały się dokumentami i które w stopniu, którego dzisiaj jeszcze nie znamy, na pewno uczestniczyły w obiegu materiałów stanowiących podstawę działań dezinformacyjnych, które Stasi nazwała „Operation Papst” – Operacja Papież.
Dość przygnębiająca jest skuteczność dezinformacji, jeśli weźmiemy pod uwagę to, że zamach odbył się na oczach setek milionów, jeśli nie miliardów ludzi. W powszechnej wiadomości istnieje tylko to, czego się absolutnie nie dało ukryć: sam Agca oraz ci Bułgarzy i ewentualnie jeszcze Turcy, o których on powiedział. Dlaczego ta dezinformacja okazała się tak skuteczna?
– Dlatego, że była dla wielu po prostu wygodna – dla Wschodu, ale też na jakimś etapie dla Zachodu. To pokazuje też oczywiście siłę obecności agentury komunistycznej w mediach zachodniej Europy, która przecież nigdy w pełni nie została ujawniona.
Jak to było możliwe, że dopiero IPN wprowadził do obiegu naukowego wyjaśnienia Agcy? Wcześniej były one wydane w nakładzie kilkuset egzemplarzy w niszowym wydawnictwie włoskim na początku lat dziewięćdziesiątych, co nie miało zupełnie żadnego znaczenia. One w obiegu naukowym w ogóle nie funkcjonują.
Zdumiewające – wydawałoby się: taka sensacja, a nikogo nie obchodzi.
– Skoro nikt nie pokazywał tej drugiej strony, to skąd świat miał o niej wiedzieć? A na naszą jedną, skromną pozycję ukazało się kilkanaście podtrzymujących starą tezę, że to tureccy fanatycy uknuli cały ten spisek…
Jestem głęboko przekonany, że to co wiemy, to wierzchołek góry lodowej. Jak ona jest rozległa, jaki ma kształt, jaką konsystencję – tego nie wiemy. Wiemy, co powiedział w pewnym momencie Agca, i co udało się zweryfikować. Trzeba dodać, że on sam też niewiele wiedział.
Wiedział tyle, ile musiał.
– W gruncie rzeczy wciąż niewiele wiemy o tym jednym z najbardziej dramatycznych wydarzeń dwudziestego wieku. Niewątpliwie śmierć papieża zmieniłaby bieg historii – Polski, ale i świata, i to zmieniałaby zdecydowanie na niekorzyść. Śmierć Papieża zmieniłaby radykalnie pozycję komunizmu na świecie i uniemożliwiłaby w moim przekonaniu pokojowe wyjście z niego, co oznacza, że stawka, jaka stała w zamachu na papieża, była nieporównywalna z niczym innym, i dlatego wokół tego wydarzenia rozsnuto taką sieć dezinformacji kłamstw, półprawd, że musiałoby się stać coś zupełnie niezwykłego, żeby to wszystko można było kiedyś zebrać razem i przeanalizować. Jestem pełen podziwu dla pracy jednego prokuratora, który znalazł kilka ważnych faktów i pokazał nowy kontur wydarzeń, które miały doprowadzić do śmierci papieża.
KAI
