Jak przeciwdziałać komunistycznej propagandzie? Czy rozwiązaniem mogłoby być stworzenie ruchu podziemnego – jak w czasie wojny pod okupacją niemiecką? Autorzy memoriału do władz USA byli temu przeciwni.
Emigracyjny Polski Ruch Wolnościowy „Niepodległość i Demokracja” przygotował w 1948 r, specjalne memorandum do władz USA. Jednym z głównych autorów tekstu był Jan Nowak-Jeziorański.
Główną myślą tego dokumentu było uzmysłowienie amerykańskim politykom dwóch podstawowych rzeczy. Po pierwsze, że okupacja niemiecka i metody niemieckie różnią się od metod i okupacji sowieckiej. Te drugie, zdaniem nidowców, były dużo bardziej skuteczne. Tym samym powtórzenie eksperymentu z państwem podziemnym w warunkach politycznej kontroli Polski przez Związek Sowiecki jest niemożliwe.
Drugi wniosek był taki, że należy unikać nawoływania do powstań zbrojnych, które doprowadzą jedynie do ofiar i osłabią tzw. bierny opór, dając do ręki argumenty przeciwnikom Zachodu. Ów bierny opór wydawał się istotą samej koncepcji.
Czy mogło to mieć wpływ na późniejsze prace Jamesa Burnhama, zwłaszcza opublikowany w 1953 roku po polsku przez paryską „Kulturę”, „Bierny opór czy wyzwolenie?”? Trudno orzec. Jednak mógł być to argument, który utwierdził Amerykanów w poszukiwaniu metod politycznych. (…)
Jednym z głównych autorów tekstu memorandum był Jan Nowak-Jeziorański
Jedną z ważniejszych osób, które trafiły do Radia Wolna Europa, a jednocześnie należały do PRW „NiD”, był Jan Nowak (w tym czasie nie używał nazwiska Zdzisław Jeziorański). W okresie powstawania Komitetu Wolnej Europy uczestniczył on m.in. w przygotowaniu dosyć istotnego dokumentu, który miał pomóc Amerykanom w sformułowaniu założeń polityki wobec powstałych w Europie Środkowo-Wschodniej państw komunistycznych: Aide-memoir on methods of support of anti-communist resistance in Soviet controlled countries.
Nowak wielokrotnie wracał do tego dokumentu w swoich publikacjach oraz w korespondencji z różnymi przyjaciółmi, uznając, że miał on olbrzymi wpływ na politykę amerykańską wobec Europy Wschodniej, a także mógł dać fundamenty pod powstanie Radia Wolna Europa[1].
(…) Memorandum rzeczywiście zostało przesłane wiosną 1948 roku na ręce Johna Fostera Dullesa, którego odpowiedź Nowak-Jeziorański określał jako historyczną[2].
Czego dotyczyło samo memorandum? Jego autorzy przekonywali, że celem komunistycznej propagandy jest wychowanie nowego pokolenia ludzi, zdecydowanie wrogiego wobec państw zachodnich. I pytali: jak przeciwdziałać takiej propagandzie? Czy rozwiązaniem mogłoby być stworzenie ruchu podziemnego – takiego jak w czasie wojny pod okupacją niemiecką? Takiemu rozwiązaniu byli przeciwni, tłumacząc, że nie uda się go powtórzyć pod władzą komunistyczną.
Jako dowód przywoływali dzieje konspiracji na ziemiach wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1939–1941. Metody używane przez władze komunistyczne były bardziej wyrachowane. Politykę represji kierowano tylko przeciwko pewnej części społeczeństwa, podczas gdy drugą część nakłaniano do współpracy. Działania te wspierał aparat bezpieczeństwa, który perfekcyjnie opanował sztukę inwigilacji środowisk uznawanych za wrogie. W tej sytuacji mogłyby przetrwać wyłącznie niewielkie liczebnie i specjalnie wyselekcjonowane grupy konspiracyjne, niezdolne jednak do prowadzenia akcji propagandowej.
[1] Pierwotny polski tekst tego memorandum, angielskie tłumaczenie oraz komentarz można odnaleźć np. w korespondencji Jana Nowaka-Jeziorańskiego z Andrzejem Pomianem z 26 marca 1995 r., Archiwum Akt Nowych, Spuścizna Andrzeja Pomiana, 151. Por. także Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Archiwum Jana Nowaka-Jeziorańskiego, 1/99/1. W materiałach B. Łaszewskiego, Polski Instytut Naukowy w Ameryce, kol. 22/10, znajduje się inna wersja: „Memorandum on Support of Anti-Communist Resistance in Soviet Controlled Countries”.
[2] ZNiO, Zbiory Jana Nowaka-Jeziorańskiego, 106/99/1, Kopia listu J. Nowaka-Jeziorańskiego do R. Piłsudskiego, 11 września 1974 r. Nie udało się odnaleźć odpowiedzi Dullesa.
Fragment tekstu, który ukazał się w kwartalniku „Więź”, lato 2018.
KUP „WIĘŹ” w wersji papierowej lub elektronicznej!
