Kalendarium litewskie

16 lutego 1918 roku Taryba – Rada Litewska – proklamowała niepodległość Litwy ze stolicą w Wilnie.

Publikujemy kalendarium z historii Litwy, które ukazało się w miesięczniku „Więź”, nr 10/1991 roku.

1009 – Po raz pierwszy źródła historyczne wymieniają nazwę Litwy przy okazji tragicznej śmierci biskupa Bruna, który udał się nawracać Pru­sów i został przez nich zamordowany in confinio rusciae et Lituae.

1058-1079 – Polacy i Litwini stykają się ze sobą za panowania króla Bolesława Śmiałego w czasie wzajemnych walk.

1251 – Prawdopodobny chrzest litewskiego władcy Mendoga.

1253 – Koronacja Mendoga na króla Litwy w Nowogródku.

1315-1341 – Wzrost znaczenia państwa litewskiego za panowania Giedymina, Litwa odgrywa mocarstwową rolę w Europie Środkowo­wschodniej.

1385-1386 – Unia Litwy z Polską, ślub Jagiełły z Jadwigą.

1387 – Chrzest Litwy i utworzenie biskupstwa w Wilnie.

1399 – Klęska Wielkiego Księcia Witolda w bitwie z Tatarami nad Worsklą i położenie kresu ambicjom stworzenia imperium litewskiego na wschodzie Europy oraz podbicia Tatarszczyzny i Rusi.

1410 – Bitwa pod Grunwaldem.

1411 – Przywrócenie Litwie Żmudzi w wyniku pokoju toruńskiego z Krzyżakami.

1413 – Odnowienie unii pomiędzy Polską a Litwą w Horodle. Litwa w tym związku zachowuje jednak swoją odrębność jako pełnoprawny par­tner Polski.

1440 – Przejściowe zerwanie unii Litwy z Polską. Kazimierz Jagiellończyk zostaje Wielkim Księciem Litewskim.

1522 – Franciszek Skoryna wydał pierwszą na Litwie książkę druko­waną: „Małaja podorożnaja kniźica”. Na Litwie działa też pierwsza papiernia.

XVI wiek – Powstaje księga dziejów litewskich, która daje obraz hi­storii Litwy od czasów najdawniejszych aż do współczesnych: „Latopis Wielkiego Księstwa Litewskiego i Zmudzkiego”.

1529 – Zygmunt I zatwierdza I Statut Litewski, systematyzujący pra­wa używane przez poszczególne ziemie.

1547 – Wydanie w Królewcu pierwszej książki w języku litewskim: „Catehismus prasty szadei” (Proste słowa katechizmu).

1566 – Nowy podział administracyjny Wielkiego Księstwa Litewskiego.

1566 i 1588 – Kodyfikacja prawa, statuty litewskie.

1569 – Unia lubelska, powstanie wielonarodowościowej Rzeczypo­spolitej (Rzeczpospolita Obojga Narodów), czyli unii federalnej, której jednym ze skutków była polonizacja szlachty litewskiej.

1579 – Powstanie Akademii Wileńskiej, przekształconej z kolegium (otwartego w 1570) i równej w prawach Uniwersytetowi Krakowskiemu; pierwszym rektorem został słynny kaznodzieja jezuicki ks. Piotr Skarga.

1576-1609 – Biskupstwo żmudzkie za rządów biskupa Melchiora Giedrojcia staje się ośrodkiem patriotyczno-religijnego ruchu litewskiego w Kościele katolickim, który promieniuje na całą Litwę.

1582 – Związany z biskupem Giedrojciem Maciej Stryjkowski ogła­sza w Królewcu „Kronikę polską, litewską, żmudzką i wszystkiej Rusi”, rodzaj kompilacji różnych latopisów litewskich i ruskich, która przyczyni się do rozkrzewienia dumy narodowej Litwinów.

1595 i 1599 – Ukazują się w Wilnie tłumaczenia na litewski „Kate­chizmu” Ledesmy i „Postylli” Jakuba Wujka, autorstwa Mikołaja Daukszy.

1655 – Wilno pod okupacją cara Aleksego i wojsk moskiewskich. Okupacja trwała 6 lat.

1657-1661 – Wojna narodowowyzwoleńcza na Litwie przeciw Szwe­dom i Moskwie.

1667 – Rozejm w Andruszowie, utrata na rzecz Rosji przez Litwę Smoleńska i ziemi czernihowsko-siewierskiej (już na zawsze).

1791 – Uchwalenie Konstytucji 3 Maja, która znosiła odrębność pań­stwową W. Ks. Litewskiego, Litwa miała zostać jedną z prowincji Rzeczypospolitej, chociaż zachowano odrębność litewskich urzędów centralnych, prawa i sądownictwa.

1794 – Wojsko litewskie przyłącza się do insurekcji kościuszkow­skiej, a jakobini wileńscy pod przywództwem Jakuba Jasińskiego rozpo­czynają powstanie w Wilnie.

1795 – III rozbiór Rzeczypospolitej, Litwa podzielona pomiędzy Rosję (Auksztota i Żmudź) a Prusy (Suwalszczyzna).

1812 – Napoleon w drodze na Moskwę wkracza do Wilna, ogłoszenie wznowienia unii z Polską.

1817 – Powstaje Towarzystwo Filomatów, którego celem jest rozwi­janie zainteresowań naukowych i wpajanie miłości do ojczyzny pośród studentów Uniwersytetu Wileńskiego, jak i w szerszych warstwach spo­łecznych.

1818 – Ogłoszenie drukiem poematu Krystyna Donelaitisa, Litwina pruskiego, pastora ewangelickiego (1714-1780), „Metai” (Rok), najwy­bitniejszego utworu litewskiej literatury pięknej epoki przedrozbiorowej.

1820 – Powstaje Towarzystwo Filaretów, które m.in. troszczy się o poprawę sytuacji chłopów litewskich.

1823 – Masowe aresztowania studentów Uniwersytetu Wileńskiego, a pośród nich Adama Mickiewicza, praktyczna likwidacja autonomii uczelni, gdy kuratorem został Nowosilcow.

1831 – Litwę ogarnia powstanie, którego celem politycznym jest odzyskanie niepodległości w ramach jednej Rzeczypospolitej (pośród powstańców m.in. Emilia Plater).

1832 – Zamknięcie przez władze carskie Uniwersytetu Wileńskiego w odwet za powstanie 1831 roku.

1843 – Nowy podział administracyjny ściśle podporządkowuje Litwę rosyjskiemu zaborcy.

1845 – Wydanie po litewsku dziełka S. Daukantasa „Budas senoves lietuviu kalnćnij ir żemaićiu” (Charakter starożytnych Litwinów górnych i dolnych), które odegrało ważną rolę w budzeniu świadomości narodowej Litwinów.

1858-1859 – Kleryk litewski Antoni Baranowski pisze poemat „Anykśćiu śilelis” (Borek oniksztyński) opiewający przyrodę litewską.

1862 – Powstaje Litewski Komitet Prowincjonalny, na którego czele stanął Konstanty Kalinowski; jego celem przygotowanie do powstania na Litwie.

1863 – Wybuch powstania na Litwie. Komitet Prowincjonalny ogła­sza się rządem rewolucyjnym i wydaje manifest do ludności o nadaniu chłopom ziemi na wieczne czasy bez czynszów i wykupu.

1863-1864 – Represje po stłumieniu powstania, wyroki śmierci wyda­wane przez generała gubernatora wileńskiego Murawiowa (Wieszatiela).

1865 – Zakaz druków litewskich, od tej pory Litwini mogli swoje wydawnictwa drukować jedynie czcionkami rosyjskimi (grażdanką).

1883-1886 – Pierwsze pokolenie chłopskiej inteligencji tzw. Miłośni­cy Litwy przystąpili do wydawania pierwszego litewskiego czasopisma narodowego „Auszry” (Zorzy), która wychodziła najpierw w Ragnecie, a potem w Tylży, ogółem wydano 40 numerów.

1888 – Powstaje towarzystwo „Lietuva”, założone przez Vincasa Kudirkę w Warszawie.

1889 – Powstaje pismo „Varpas” (Dzwon), które skupia nurt narodowo-demokratyczny, na początku rekrutujący się głównie ze współpra­cowników pisma tzw. varpininkai, jeden z nich Vincas Kudirka pisze przyszły hymn Litwy niepodległej, wiersz „Lietuva, tevyne musu/’”(Litwo, ojczyzno nasza)

1902 – „Varpininkowie” przyjmują uchwałę o zorganizowaniu Litew­skiej Demokratycznej Partii, w której programie jest wezwanie do wol­ności i niepodległości Litwy.

1905 – Na łamach „Vilniaus Żinios”, pierwszego krajowego dzienni­ka litewskiego, grupa narodowców litewskich na czele z J. Basanavićiusem publikuje „Odezwę do narodu litewskiego” i apeluje o zwołanie zjazdu litewskiego do Wilna, który będzie radził nad potrzebami narodu jako Sejm Wileński. W wyniku tych żądań Litwini uzyskali zezwolenie na wprowadzenie języka litewskiego do szkól początkowych i do samorządu.

1907 – Powołanie do życia Towarzystwa Sztuki Litewskiej, które organizuje pierwszą wystawę litewskiej sztuki ludowej i artystycznej w Wilnie, na niej m.in. wystawiono rzeźbę Petrasa Rimśy „Lietuvos Mokykla” oraz obrazy Mikołaja Ćiurlonisa, także muzyka, twórcy poematów symfonicznych.

1915 – W wyniku działań wojennych Niemcy zajmują Litwę.

1916 – Uczestnicy II konferencji litewskiej w Bernie (23 lutego-3 marca) postanawiają zażądać podczas rokowań pokojowych „oswobodze­nia zupełnego Litwy i przywrócenia jej niepodległości”.

1916 – III konferencja narodowości uciskanych przez Rosję, która odbywała się w Lozannie, uznała prawo Litwy do niepodległości, a na naradzie po konferencji z udziałem polityków litewskich z kraju (Smetona, Kairys, Śaulys) postanowiono, że działalność litewska nie może się łączyć z podobną akcją polską, i powołano litewską Radę Narodową, re­prezentantkę Litwinów z kraju i z Ameryki.

1917 – Konferencja litewska w Wilnie (18-23 września) wypowiada się na rzecz utworzenia niezawisłego państwa litewskiego w granicach etnicznych i wybiera 20-osobową Radę Litewską zwaną Tarybą.

1917 – Proklamowanie przez Tarybę niepodległości Litwy (tzw. pier­wsze proklamowanie niepodległości 11 grudnia) w związku z Rzeszą Nie­miecką, nie uznane przez rząd niemiecki.

1918 – Powtórne proklamowanie niepodległości przez Tarybę (16 lu­tego) ze stolicą w Wilnie.

1918 – Sformowanie pierwszego litewskiego gabinetu ministrów przez A. Voldemarasa (11 listopada).

1919 – W wyniku zajęcia terenów Litwy przez Armię Czerwoną utworzono Litewsko-Białoruską Republikę Radziecką (Litbel), na czele rządów stanął Mickevićius-Kapsukas.

1919 – Zdobycie przez wojska polskie Wilna i wydanie przez J. Pił­sudskiego odezwy: „Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litew­skiego” (22 kwietnia), co Litwini potraktowali jako polską okupację; krwawe starcia polsko-litewskie na Suwalszczyźnie.

1920 – Wybory do sejmu ustawodawczego (14-16 kwietnia), uchwa­lenie tymczasowej konstytucji, zatwierdzenie reformy rolnej i powołanie na prezydenta Aleksandra Stuginskisa.

1920 – Polska na międzynarodowej konferencji w Spaa rezygnuje warunkowo z Wilna na korzyść Litwy, powierzając podjęcie ostatecznej decyzji w tej sprawie państwom Ententy (10 lipca). Po rozbiciu wojsk sowieckich pod Warszawą oddziały polskie zaatakowały Litwinów pod Druskiennikami.

1920 – Tzw. bunt generała Żeligowskiego i zajęcie Wilna przez pol­ską dywizję litewsko-białoruską bezpośrednio po podpisaniu w Suwał­kach umowy polsko-litewskiej (9 października, który potem obchodzono na Litwie jako dzień żałoby narodowej) oraz utworzenie tzw. Litwy Środ­kowej. Prawda o istocie tego domniemanego buntu została ujawniona w 1923 roku przez marszałka Piłsudskiego, gdy oświadczył publicznie, że Żeligowski działał z jego wyraźnego polecenia.

1922 – Sejm Wileński 20 lutego podejmuje uchwałę o złączeniu zie­mi wileńskiej z Polską, a sejm polski 24 marca to zatwierdza.

https://youtu.be/0qgGntVWbRk

1926 – Przewrót na Litwie; na czele zamachu stanęli wojskowi pod przewodnictwem majora Plechavićiusa; nowym prezydentem zostaje A. Smetona, a premierem Voldemaras.

1927 – Zawarcie konkordatu z Watykanem; po zakazie działania par­tii politycznych (1936 rok) Kościół katolicki jest jedyną zorganizowaną siłą zdolną do przeciwstawiania się rządowi.

1927 – Skargi rządu litewskiego do Ligi Narodów na prześladowania Litwinów w Polsce (5 października i 26 listopada) i spotkanie Piłsudskie­go z Voldemarasem na posiedzeniu Ligi Narodów w Genewie (10 grud­nia).

1928 – Rokowania polsko-litewskie w Królewcu nie przełamują kry­zysu w stosunkach pomiędzy Litwą a Polską, nadal granice są zamknięte.

1938 – Ultimatum rządu polskiego do Litwy, w którym domagano się bezwarunkowego nawiązania stosunków dyplomatycznych, co następuje w marcu tegoż roku (posłem polskim zostaje Franciszek Charwat, litew­skim w Warszawie Kazys Śkirpa).

1939 – Utrata przez Litwę Kłajpedy (przyłączonej w 1923 roku) wymuszona przez Niemcy i podpisanie w tej sprawie układu z Rzeszą.

1939 – Podpisanie przez Związek Sowiecki traktatu z Litwą (10 paź­dziernika) o przekazaniu jej Wilna i ziemi wileńskiej; przyjęcie ponad 14 tysięcy oficerów i żołnierzy polskich, którzy znaleźli się na Litwie w wyni­ku przegranej kampanii wrześniowej.

1940 – Sowieckie ultimatum do Litwy przekazane przez Mołotowa, na mocy którego na tereny litewskie wkraczają oddziały Armii Czerwonej.

1940 – W wyniku tzw. powszechnego głosowania w dniach 14-15 lip­ca powołano Sejm Ludowy, który ogłasza 21 lipca utworzenie Litwy Sowieckiej oraz zwraca się o jej przyjęcie do ZSRR, co zatwierdziła Rada Najwyższa Związku Sowieckiego 3 sierpnia. Zaczynają się pierwsze maso­we deportacje ludności Litwy w głąb ZSRR.

1941 – Wybucha powstanie antysowieckie w Kownie i zostaje utworzo­ny Tymczasowy Rząd J. Ambrazevićiusa. Zajęcie Litwy przez wojska hitle­rowskie i rozwiązanie Rządu Tymczasowego pod naciskiem okupantów.

1943 – Utworzenie Najwyższego Komitetu Wyzwolenia Litwy (VLIK), który skupia przedstawicieli partii różnych odłamów politycz­nych.

1944 – Deklaracja VLIK domagająca się niepodległości Litwy, a potem zapowiadająca walkę ze Związkiem Sowieckim, gdyby Armia Czer­wona wkroczyła na Litwę.

1944 – Zajęcie Kowna przez wojska rosyjskie (1 sierpnia) oraz pod­pisanie układu między rządem Litewskiej SRR a PKWN w sprawie repa­triacji Litwinów z terytorium Polski i obywateli Polski z terytorium Litwy, początek działalności ruchu oporu antysowieckiego, który działa w pod­ziemiu aż do 1952.

1945 – Cała Litwa zajęta przez Armię Czerwoną, włącznie z Kłajpedą.

1946 – Walka z Kościołem, skazywanie księży i zsyłanie ich do łagrów, konfiskata kościołów i mienia kościelnego, wyjazd, do Polski 134 446 rodzin polskich i zakończenie oficjalnej repatriacji.

1947 – Początek akcji rozkułaczania, deportacja do 1952 roku 300 000 Litwinów.

1949 – Powszechna kolektywizacja wsi.

1987 – W Wilnie odbywają się główne uroczystości 600-lecia chrystianizacji Litwy, odprawiono nabożeństwo po litewsku i po polsku; czyn­nych jest 631 kościołów katolickich.

1988 – 22-24 października w Wilnie zjazd założycielski powstałego wiosną Ruchu na rzecz Przebudowy Litwy – Sajudisu (Lietuvos Persitvarkymo Sajudis), który zaczął wydawać pismo „Atgimimas” (Odrodze­nie); otwarcie katedry wileńskiej; ujawnienie się Ligi Wolności Litwy, która domaga się niepodległości; masowa demonstracja z udziałem około 250 000 Litwinów w rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow; przywrócenie barw narodowych, nadanie językowi litewskiemu statusu państwowego i dopuszczenie do wykonywania dawnego hymnu Kudirki; zebranie 1 800 000 podpisów pod żądaniem do Rady Najwyższej ZSRR, że ustawy ogólnozwiązkowe będą obowiązywać na Litwie tylko wówczas, gdy okażą się niesprzeczne z konstytucją litewską i zostaną przyjęte przez Radę Najwyższą Litwy.

1989 – Parlament litewski jednogłośnie uznaje za nieważne przyłą­czenie Litwy do Związku Sowieckiego w 1940 roku.

1990 – Wybory do Rady Najwyższej Litwy (25 lutego), w ich wyniku 96 deputowanych na 141 reprezentuje Sajudis. 11 marca ogłoszenie przez Parlament Republiki Litwy deklaracji niepodległości, przewodniczącym parlamentu został Vylautas Landsbergis, w czerwcu wprowadzenie pół­rocznego okresu moratorium zawieszającego niepodległość, co było skutkiem embarga ekonomicznego ze strony ZSRR.

1991 – Wycofanie propozycji moratorium (2 stycznia), wkroczenie wojsk sowieckich do Wilna. 13 stycznia ginie czternastu Litwinów w wyni­ku działań jednostek sowieckich, które zajęły ośrodek telewizyjny. 9 lute­go republikańskie referendum na rzecz niepodległości Litwy; spośród 84 proc. głosujących około 90 proc. odpowiedziało pozytywnie, jedynie w rejo­nach zamieszkanych przez Polaków wyniki są gorsze (niższa frekwencja i duży procent przeciwników niepodległości), bojkot ogólnosowieckiego referendum o przyszłości ZSRR, łamią go jedynie okręgi z przewagą lud­ności polskiej; polscy członkowie rad rejonowych Wileńszczyzny wbrew apelom prezydenta Landsbergisa proklamują Wileńsko-Polski Kraj Narodowo-Terytorialny (22 maja).

29 lipca 1991 – Traktat między dwoma suwerennymi republikami: Rosją a Li­twą, uznanie przez Borysa Jelcyna niepodległości litewskiej i uznanie konieczności przezwyciężenia następstw aneksji Litwy przez ZSRR (wcześniej niepodległość Litwy uznała Islandia).

31 lipca 1991 – Zabójstwo 6 celników w punkcie granicznym Medininkai (prawdopodobnie przez OMON – oddziały specjalnej milicji podległej Moskwie).

22 sierpnia 1991 – Wycofanie specjalnych oddziałów sowieckich z centrum telewizyjnego w Wilnie.

26 sierpnia 1991 – Litwini przejmują kontrolę nad swoimi granicami i rozpo­czynają wydawanie wiz wjazdowych.

4 września 1991 – Rząd litewski otrzymuje tekst projektu dekretu prezydenta Gorbaczowa w sprawie uznania niepodległości republik bałtyckich, w tym Litwy, oraz uznający działalność kierownictwa sowieckiego w latach 1939-1940 za sprzeczną z prawem.

Opracował MZ. Kalendarium ukazało się w miesięczniku „Więź”, nr 10/1991 roku.