Polski patriotyzm lokalny. Nieoczekiwana lekcja z Legionowa

Doświadczenie legionowskiego referendum sporo mówi o żywotności i sile polskiego nowoczesnego lokalnego patriotyzmu.

Niemal dokładnie miesiąc po referendum w 50-tysięcznym podwarszawskim Legionowie obóz rządzący zdecydował się wycofać z projektu ustawy narzucającej Warszawie i ponad trzydziestu sąsiadującym z nią gminom wspólny ustrój metropolitalny. W zależności od poglądów politycznych w tym dość nieoczekiwanym zwrocie akcji jedni widzieć będą zapewne przypowieść o rozsądku i społecznej empatii rządzącej Polską władzy, inni odwrotnie – jakieś nawiązanie do biblijnego pojedynku Dawida z Goliatem.

Siła lokalnego społeczeństwa obywatelskiego

Pozostawiając jednak na boku dywagacje czysto polityczne, na to, co stało się w Legionowie warto spojrzeć z nieco szerszej perspektywy. Opadający powoli kurz politycznej bitwy wokół tej sprawy odsłania bowiem ciekawe i warte odnotowania elementy naszego pejzażu społecznego, charakterystyczne chyba nie tylko dla tego szybko rozwijającego się podwarszawskiego miasta.

Po pierwsze zatem, lekcja legionowskiego referendum sporo mówi o żywotności i sile polskiego lokalnego patriotyzmu. O jego znaczeniu mówi się w Polsce od dawna, a jego wartość podkreślają choćby polscy biskupi w swym najnowszym dokumencie „Chrześcijański kształt patriotyzmu”. Piszą tam: „Nasza ojczyzna, jeśli nie ma być tylko kategorią symboliczną czy polityczną, powinna mieć kolor nieba i kształt krajobrazu konkretnego miejsca. A jej oblicze rozpoznajemy w twarzach i losach tych, z którymi wspólnie żyjemy na co dzień. Ważne jest zatem, aby nasza narodowa tożsamość i narodowy patriotyzm były otwarte na różnorodność lokalnych społeczności”.

Nowoczesny patriotyzm lokalny daje poczucie tożsamości i zadomowienia

Mobilizacja i determinacja mieszkańców Legionowa – którzy bez wielkiej długotrwałej akcji propagandowej, przy bardzo wysokiej jak na lokalne referendum frekwencji (46,74%), zaskakująco jednomyślnie (94,27% głosujących) powiedzieli „nie” planom przyłączenia ich miasta do stolicy – pokazuje, że lokalny patriotyzm to silny realny element naszej zbiorowej tożsamości. Jeśli prawie połowa uprawionych do głosowania mieszkańców miasta, które do niedawna uznawane było za jedynie „sypialnię” stolicy, wspólnie jednego dnia występuje w obronie swej lokalnej podmiotowości, to znaczy, że nie do końca jeszcze chyba zrozumieliśmy potencjał lokalnego patriotyzmu i lokalnego społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.

Patriotyzm lokalny z wyboru

Rozwój wydarzeń w Legionowie mówi sporo także o jakości naszego lokalnego patriotyzmu. Warto bowiem odnotować, że referendum z 26 marca 2017 r., przynajmniej dla części legionowian, było w jakimś sensie plebiscytem i licytacją między konkretnymi obietnicami ekonomicznymi związanymi z ewentualnym przyłączeniem miasta do Warszawy (np. tańszy bilet), a tym, co pozornie ulotne i iluzoryczne, choć dla mieszkańców okazało się kluczowe. Chodziło im o dumę z własnego miasta, przywiązanie do jego sukcesów, do jego lokalnej odrębności i specyfiki, ale także, co ważne, o obronę własnego podjętego kiedyś życiowego wyboru zamieszkania właśnie w Legionowie, a nie w wielkim mieście, jakim jest Warszawa.

Warto dodać, że Legionowo, jak wiele podobnych miast i miasteczek otaczających wielkie polskie metropolie, jest specyficznym miejscem spotkania lokalnej tradycji i współczesnego procesu społecznych migracji.

Racjonalność polityczna Polaków odbiega od schematów partyjnych

W sensie historycznym ta stosunkowo młoda miejscowość (obok wytykanej jej czasem, umieszczonej tu w PRL, Wyższej Szkoły MSW) ma w swej historii i wspomnienie o legionistach Piłsudskiego, które nosi w swej nazwie, i tragiczną pamięć o elitach Legionowa rozstrzelanych przez Niemców w lutym 1940 roku w Palmirach, i dumę z podjęcia wraz ze stolicą 1 sierpnia 1944 walk Powstania Warszawskiego, i wspomnienie o „Radiu Solidarność”, które dzięki odwadze lokalnych działaczy opozycji nadawało w czasie stanu wojennego także z legionowskich wieżowców.

W sensie zaś współczesnym i społecznym – jak to zazwyczaj jest z miastami wokół wielkich aglomeracji – Legionowo jest dziś w znacznym stopniu miastem napływowym, a więc miastem z wyboru. Wybór ten, co ważne, z roku na rok potwierdza się dla legionowian w dobrej jakości miejskich polityk publicznych, których efektem jest choćby sprawna miejska infrastruktura, imponująca baza sportowo-rekreacyjna czy szeroka oferta kulturalna.

I właśnie to swoiste spotkanie lokalnej dumy z życiowymi wyborami i społeczną satysfakcją tysięcy konkretnych ludzi tworzy ową silną społeczną więź, której niektórzy politycy wyraźnie nie docenili. To fenomen nowoczesnego patriotyzmu lokalnego, który wraz z patriotyzmem narodowym, daje poczucie tożsamości i zadomowienia.

Polityka wielka – inna niż lokalna

Uciekając od ocen i sporów stricte politycznych, nie sposób jednak – po trzecie – nie zauważyć, że legionowska lekcja mówi też coś o złożoności polskich tożsamości politycznych. Bo choć prawdą jest, że w Legionowie relatywnie sporym poparciem mieszkańców cieszą się ugrupowania wobec PiS opozycyjne – co widać choćby w lokalnych wynikach wyborów parlamentarnych (np. w roku w roku 2015 PO zdobyła tu 35,1 % głosów a Nowoczesna 7,41%) – to znaczącą grupę swoich wyborców ma tu też rządzący Polską obóz obecnej władzy, który zaproponował projekt ustawy włączającej Legionowo do Warszawy. W roku 2015 PiS zdobyło tu 34,99 % głosów w wyborach do Sejmu i 45,11% w wyborach do Senatu.

Widać, że chcemy chronić bliskość i autonomię przestrzeni zadomowienia

Pomimo tego wśród głosujących mieszkańców Legionowa krytyka projektu PiS miała charakter niemal jednomyślny, bo tak w realiach politycznych należy odczytać wynik: 94,27% głosów „przeciw” przyłączeniu do Warszawy. Po raz kolejny okazało się, że racjonalność polityczna Polaków jest dość przemyślana i odbiega od schematów, w jakie usiłują ją zaprząc różni liderzy partyjni. Wybierając bowiem z różnych powodów to albo inne ugrupowanie w wyborach ogólnokrajowych, zachowujemy – bardzo słusznie – odrębną perspektywę dla ocen i decyzji lokalnych.

Dzięki temu w wyborach samorządowych stosunkowo często wybieramy polityków i działaczy spoza nurtu wielkich partii czy ruchów politycznych. Dzięki temu nasze samorządy są stosunkowo autonomiczne wobec władz i partii ogólnokrajowych. Dzięki temu wreszcie polityka lokalna bywa często bardziej pragmatyczna i racjonalna od targanej teatralnymi sporami polityki centralnej.

Przestrzeń i polityka

Ostatnia wreszcie lekcja, jaka płynie z legionowskich wydarzeń, dotyczy kształtowania polityki przestrzennej. Mówi się o niej od dawna, choć u nas szczególnie intensywnie w ostatnich lat, czego skutkiem są między innymi rozwijające się w Polsce ruchy miejskie.

Legionowskie referendum potwierdza, że oswojona, bliska, dobrze zorganizowana i przyjazna społeczna przestrzeń zamieszkania staje się coraz istotniejszą wartością we współczesnym, coraz bardziej mobilnym i coraz bardziej wirtualnym świecie. Potwierdza ono jednak także szerszy trend społeczny, polegający na świadomym oddzielaniu i odróżnianiu przestrzeni naszej pracy i życia zawodowego od przestrzeni zadomowienia, rekreacji i spędzania czasu z rodziną. O ile z konieczności godzimy się, by ta pierwsza przestrzeń miała charakter masowy, mobilny i anonimowy, o tyle w przypadku tej drugiej – także w realiach społeczeństwa masowego – chronić chcemy jej bliskość, autonomię, sąsiedzkość i partykularność.

Dla organizacji przestrzeni publicznej, zwłaszcza przestrzeni publicznej wielkich miast, oznacza to być może, że w Polsce podobnie jak w innych państwach Europy, model rozwoju wielkich metropolii polegający na administracyjnym „połykaniu” kolejnych okolicznych miejscowości, zastępowany będzie modelem „symbiozy”. W jego ramach i metropolia, i jej okolice będą ze sobą ściśle współdziałać, zachowując jednak autonomię, odmienny charakter, cel i własną logikę budowania publicznej przestrzeni. Ten ostatni zaś, poza niezbędnymi rozwiązaniami infrastrukturalnymi (komunikacja) czy prawnymi (sprawiedliwy system redystrybucji podatków) wymagać będzie zupełnie nowej, lokalnej i centralnej, filozofii politycznej.

*

Przywołując legionowską lekcję nie można oczywiście przesadzać i wyciągać z niej wniosków zbyt ogólnych, przedwczesnych i idących za daleko. Pamiętać trzeba na przykład, że gdy na oczach całej Polski Legionowo i inne podstołeczne miejscowości (które także ogłosiły gotowość przeprowadzenia referendów) przeżywają swój wielki sukces, to z daleka od medialnego zainteresowania i od pozytywnego rozwiązania swoje zmagania o lokalną podmiotowość toczą mieszkańcy innych miejscowości, takich jak choćby Dobrzeń Wielki zob. tutaj). Pamiętać i podkreślać także trzeba, że polityczne dobro wspólne obok wymiar lokalnego ma także swój fundamentalny wymiar ogólnonarodowy i ogólnopaństwowy. Wolno jednak mieć nadzieję, że lekcja ta nie zostanie zapomniana. Ani przez samorządowców, ani lokalne wspólnoty, ani polityków.

Autor od ponad trzydziestu lat jest mieszkańcem Legionowa.