W Koranie znaleźć można wskazanie, że ludzie mają być miłosierni wobec siebie nawzajem i jest to warunek dostąpienia przez nich Bożego miłosierdzia.
Tekst ukazał się w kwartalniku „Więź” nr 3/2016.
Bóg w islamie jest Bogiem miłosiernym. Jedna z najczęściej używanych przez muzułmanów formuł – czyli basmala, z którą przystępują do różnych czynności i działań – brzmi: „W imię Boga miłosiernego i litościwego” (arab. Bi-smi [A]llahi [a]r-rahmani [a]r-rahimi). Skoro zatem miłosierdzie Boga jest przywoływane przez muzułmanów nawet kilka razy dziennie, musi być ważnym wymiarem tej religii.
Jednak miłosierdzie to interpretowane jest na różne sposoby, gdyż brak jednego autorytetu religijnego sprawia, że istnieje możliwość różnorodnego, indywidualnego interpretowania tekstu Koranu i przekazów tradycji. Prowadzi to do sytuacji równoległego funkcjonowania wielu interpretacji, z których jedne akcentują pewne wybrane aspekty doktryny, inne – całkiem odmienne.
To, że dziś słyszymy w mediach przede wszystkim o tych muzułmanach, którzy zdają się nie dostrzegać wymiaru miłosierdzia w islamie albo ograniczać je tylko do współwyznawców, nie oznacza, że oni są jedyni ani że mają monopol na interpretację świętych tekstów. Jeśli spojrzeć szerzej na całą historię i doktrynę islamu, to widać wyraźnie, że nurt podkreślający uniwersalny wymiar miłosierdzia zawsze był i nadal jest obecny.
Poza tym w islamie, jak w każdej innej religii, co pokazuje historia, nie zawsze ideał zawarty w nauczaniu znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistości – ludzie są słabi i do tego ideału nie dorastają lub nie chcą dorosnąć.
Warto więc – bez doraźnej publicystyki – uważniej przyjrzeć się znaczeniu i rozumieniu miłosierdzia w Koranie oraz w teologii muzułmańskiej, zarówno tradycyjnej, jak i współczesnej.
Bóg jako Miłosierny w tradycyjnej teologii muzułmańskiej
Tradycyjna teologia muzułmańska (arab. kalam) skupia się na odniesieniach do Bożego miłosierdzia, które występują w Koranie oraz w sunnie, czyli tradycji proroka Mahometa, dwóch podstawowych źródłach islamu jako religii.
Przy charakteryzowaniu Bożego miłosierdzia przede wszystkim analizie poddawane są wymienione w Koranie związane z nim przymioty Boga (są to tzw. piękne imiona Boga – arab. al-asma al-husna; jest ich 99). Przymioty te pozwalają lepiej poznać naturę Boga, gdyż (choć islam podkreśla transcendencję Boga) z Bożego działania, które one opisują, można wnioskować o naturze Boga. W odniesieniu do Bożego miłosierdzia najważniejsze są dwa przymioty przywoływane w basmali – Ar-Rahman i Ar-Rahim.
Pierwszy z nich – Ar-Rahman (miłosierny) – występuje w Koranie 122 razy, z czego 49 razy samodzielnie jako nazwanie samego Boga, zamiennie z arabskim wyrazem Allah, które znaczy „Bóg”. Zatem w Koranie „Miłosierny” jest tak ważnym atrybutem Boga, że jako jedyny może być użyty samodzielnie w roli rzeczownika-synonimu wyrazu „Bóg”. Znajduje to wyraz w wersecie Koranu (17:110):
Powiedz:
„Módlcie się do Boga albo módlcie się do Miłosiernego!
Jakkolwiek byście Go wzywali,
On posiada najpiękniejsze imiona”.
Termin ten wraz z drugim o podobnym znaczeniu – czyli Ar-Rahim, „litościwy” (ten z kolei występuje w Koranie 227 razy, z czego 226 razy odnosi się do Boga) – rozpoczyna każdą surę Koranu w basmali „W imię Boga miłosiernego i litościwego”, która nazywana bywa przez to największym wersetem w Koranie (azamu ajatin; werset to ajat/aja). Nie opisuje on jednak wyłącznie Boga, ale można go użyć także na określenie człowieka, w przeciwieństwie do wyrazu Ar-Rahman, który zastrzeżony jest tylko dla Boga.
To, że dziś słyszymy w mediach przede wszystkim o tych muzułmanach, którzy zdają się nie dostrzegać wymiaru miłosierdzia w islamie albo ograniczać je tylko do współwyznawców, nie oznacza, że oni są jedyni ani że mają monopol na interpretację świętych tekstów
Oba te przymiotniki pochodzą od tego samego rdzenia r-h-m (w języku arabskim znaczenie wyrazów wynika z trójspółgłoskowego rdzenia i jest modyfikowane przez samogłoski i spółgłoski, które wstawiane są pomiędzy nie lub wokół nich), a ich znaczenie jest zbliżone, więc teologowie muzułmańscy (np. Ibn Dżarir at-Tabari [839-923]) tłumaczą, że Ar-Rahman odnosi się do Bożego miłosierdzia wobec wszystkiego i wszystkich: wierzących i niewierzących, złych i dobrych, ludzi i nieludzi, w świecie doczesnym i poza nim. Natomiast Ar-Rahim oznacza specjalne miłosierdzie Boże, skierowane do tych ludzi, którzy są dobrzy i czynią dobro, do tych, którzy są wierzącymi.
Zatem formułę tę można rozumieć jako „W imię Boga wszechmiłosiernego i najbardziej miłosiernego” lub „W imię Boga, który okazuje miłosierdzie wszystkim i wszystkiemu, ale szczególne miłosierdzie okazuje dobrym ludziom” (niektórzy teologowie twierdzą jednak, że Ar-Rahim odnosi się tylko do wierzących, do muzułmanów).
Przymiotów Boga związanych z jego miłosierdziem jest w Koranie znacznie więcej, choć występują one rzadziej i przywiązuje się do nich mniejszą wagę. Niektóre z nich podkreślają, że Bóg jest najbardziej miłosierny, a z Jego miłosierdziem nikt i nic nie może się równać. Jednym z takich określeń jest np. Arhamu (a)r-rahimin („Najbardziej miłosierny spomiędzy miłosiernych”):
Powiedział:
„Panie mój!
Przebacz mnie i mojemu bratu!
I wprowadź nas do swojego miłosierdzia!
Ty jesteś najbardziej miłosierny z miłosiernych!” (Koran, 7:151)
Lecz Bóg jest najlepszym stróżem!
On jest Najmiłosierniejszy
spośród tych, którzy okazują miłosierdzie! (Koran, 12:64)
Co więcej, Bóg sam w Koranie nazywa siebie Chajru (a)r-rahimin („Najlepszy z tych, którzy okazują miłosierdzie”), każe tak bowiem zwracać się wiernym do siebie:
Przecież mówiła część Moich sług:
„Panie nasz!
My wierzymy!
Przebacz nam
i miej nad nami miłosierdzie!
Ty jesteś najlepszym z miłosiernych!” (Koran 23:109)
I dalej:
I powiedz:
„Panie mój!
Przebacz i zmiłuj się!
Ty jesteś najlepszy z miłosiernych!” (Koran, 23:118)
Oznacza to, jak uważają teologowie muzułmańscy, że nikt nie może równać się z Bogiem, jeśli chodzi o miłosierdzie, nawet najbardziej miłosierna matka. Mohammad Ali Szomali, profesor na jednym z uniwersytetów w Kom w Iranie, pisze, że gdyby wyobrazić sobie najbardziej miłosierną z matek, to jej miłosierdzie w porównaniu z miłosierdziem Boga będzie jak kropla w porównaniu z oceanem.
Co ciekawe, od tego samego rdzenia r-h-m pochodzi wyraz rahim – „łono matki, macica”. Jeden z hadisów (hadisy to inne źródło religijne w islamie, są to przekazy słów proroka Mahometa oraz relacje na temat tego, jak zachował się i co powiedział w danej sytuacji) mówi: Bóg Najwyższy powiedział: „Jestem Miłosierny (Ar-Rahman) i stworzyłem łono matki (rahim), i utworzyłem dla niego imię z mojego imienia” (Sunan at-Tirmidhi 1907). Pokazuje to specjalną relację miłosierdzia Bożego i łona matki: z jednej strony podkreśla znaczenie i uświęcony status tego organu, a z drugiej – odbicie Bożego miłosierdzia w stworzeniu; jest to klasyczna interpretacja Ibn Arabiego (1165-1240).
W Koranie wymienione są także inne przymioty Boga, które wiążą się semantycznie z miłosierdziem, a część z nich z kolei powiązana jest z przebaczeniem (rdzeń gh-f-r), jak np. Ghafur – „często przebaczający” (91 razy w Koranie), Ghaffar – „wszechprzebaczający” (5 razy w Koranie). Są też inne określenia o podobnym znaczeniu: Chajru (a)l-ghafirin – „najlepszy z przebaczających”, Wasi al-maghfira – „wylewny w przebaczaniu”, Zu maghfira – „posiadający przebaczenie, władający przebaczeniem”.
Inne „piękne imiona” powiązane z miłosierdziem to np. Afuww – „przebaczający”, Halim – „wielkoduszny, wspaniałomyślny”, Tawwab – „przyjmujący skruchę”. W sumie teologowie rozważający Boże miłosierdzie przytaczają ich około trzydziestu.
Boże miłosierdzie jest w Koranie często powiązane z Bożą mocą, np.: „I zaprawdę, twój Pan / jest Potężny, Litościwy!” (Koran 26:9).
To Jego moc pozwala Mu być miłosiernym, jak podkreśla Ibn Tajmijja (1263-1328), dlatego człowiek powinien zaufać Bogu: „Zaufaj Potężnemu, Litościwemu” (Koran 26:217), między innymi dlatego, że tylko Boże miłosierdzie może uratować człowieka od kary:
Powiedział:
Nie ma dzisiaj wybawiciela
od rozkazu Boga,
oprócz tego, komu On okazał miłosierdzie!
(Koran 11:43, podobnie 7:156).
Jednak Bóg, mimo swojego miłosierdzia, może także ukarać człowieka, jeśli ten nie będzie się stosował do jego przykazań: „Wasz Pan jest władcą wszechobejmującego miłosierdzia, / lecz Jego srogi gniew nie będzie odwrócony / od ludu grzeszników” (Koran 6:147).
Jeśli człowiek się nawróci i zacznie postępować zgodnie z Bożymi przykazaniami, może jednak liczyć na Boże miłosierdzie, które Bóg sam sobie zalecił:
Wasz Pan przepisał samemu Sobie miłosierdzie.
Tak aby ten spośród was, kto popełni zło
przez nieświadomość,
następnie nawróci się
i czyni dobro…
zaprawdę, On jest przebaczający, litościwy! (Koran 6:54)
Miłosierdzie wiąże się bowiem ze sprawiedliwością Boga (jako sędziego w dniu Sądu Ostatecznego), wspomnianą obok niego już w pierwszej surze Koranu (Al-Fatiha), która jest recytowana przez muzułmanów jako codzienna modlitwa: „Chwała Bogu, Panu światów, / Miłosiernemu i Litościwemu, / Królowi Dnia Sądu” (Koran 1:2-4).
Objawienie Boże jako miłosierdzie
Objawienie i poznanie dzięki niemu słowa Bożego może pomóc człowiekowi uniknąć kary, dlatego teologowie muzułmańscy zwracają uwagę na następujący werset z Koranu, który określa objawienie jako miłosierdzie: „Zaprawdę, on [Koran] jest drogą prostą, / i miłosierdziem / dla tych, którzy wierzą!” (27:77).
Istnieje także wiele innych wersów, które wiążą objawienie z miłosierdziem i teologowie muzułmańscy różnych kierunków są zgodni co do tego powiązania, jednak nie są zgodni co do tego, czy jest ono absolutne, czy też warunkowe. Al-Kurtubi (1214-1271) twierdził bowiem, że tylko wtedy, gdy człowiek posługuje się nakazami Koranu w życiu, objawienie staje się miłosierdziem; jeśli nie – ostrzeżeniem o karze, która zostanie wymierzona zgodnie z Bożą sprawiedliwością. Tylko od człowieka zależy, co wybierze. Al-Maturidi (853-944) szedł dalej i twierdził, że miłosierdzie Boże jest tylko dla tych, którzy przyjmują objawienie, a zatem wyłącznie dla ludzi wierzących.
Jednak Koran według muzułmanów nie jest jedynym objawieniem, przed nim słowo Boże zostało zesłane Mojżeszowi oraz Jezusowi. Bóg nie musiał ludziom przypominać poprzednich objawień, ale uczynił tak właśnie z powodu swojego miłosierdzia. Objawienie było zsyłane prorokom, dlatego wysyłanie proroków jest także jednym z przejawów Bożego miłosierdzia. Koran (21:107) tak mówi o Mahomecie: „My posłaliśmy ciebie / tylko jako miłosierdzie dla światów!”.
Wszystkie historyczne objawienia, jak podkreślał już Al-Maturidi na przełomie IX i X w., wszystkie Księgi (także Tora i Ewangelia) oraz wysyłanie innych proroków było przejawem miłosierdzia, co znajduje potwierdzenie w Koranie.
Następnie daliśmy Księgę Mojżeszowi,
dopełnienie dla czyniącego dobro,
i jako wyjaśnienie dla każdej rzeczy,
i jako drogę prostą i miłosierdzie. (Koran 6:154)
Uczynimy z niego [Jezusa] znak dla ludzi
i miłosierdzie pochodzące od Nas. (Koran 19:21)
Wielu teologów uważa przy tym, że przez wysyłanie proroków Bóg okazywał miłosierdzie wszystkim ludziom – tak wierzącym, jak i niewierzącym, muzułmanom i niemuzułmanom. Uważali tak wspomniani już Ibn Dżarir at-Tatabari, Al-Kurtubi, ale także Fachr ad-Din ar-Razi (1150-1240).
Ludzie mają także być miłosierni wobec innych
Miłosierdzie nie jest charakterystyczne tylko dla działania Boga czy stosunku Boga wobec ludzi, ale ludzie nawzajem też powinni być wobec siebie miłosierni. Jeden z hadisów (Al-Mustadrak ala as-Sahihajn 7391) opowiada, że Prorok powiedział do swoich towarzyszy: „Nigdy nie będziecie (naprawdę) wierzyć, jeśli nie będziecie okazywać miłosierdzia jedni drugim”. Oni odpowiedzieli, że wszyscy z nich są miłosierni. Wtedy Prorok im wyjaśnił, że nie mówi o jednym z nich okazującym miłosierdzie swojemu przyjacielowi. „Ja mówię o miłosierdziu uniwersalnym – miłosierdziu wobec każdego”.
W innych hadisach czytamy, że prorok Mahomet powiedział: „Bóg nie będzie miłosierny dla tych, którzy nie są miłosierni dla (innych) ludzi” (Sahih al-Buchari 6941) albo: „Tym, którzy są miłosierni, będzie okazane miłosierdzie przez Najbardziej Miłosiernego. Bądźcie miłosierni dla tych na ziemi, a Jedyny w niebiosach będzie miał nad wami miłosierdzie” (Sunan at-Tirmizi 1924) czy: „Bądźcie miłosierni dla innych, a otrzymacie miłosierdzie. Przebaczajcie innym, a Bóg wam wybaczy” (Musnad Ahmad 7001).
Co ważne, okazanie miłosierdzia innym jest warunkiem dostąpienia miłosierdzia ze strony Boga: „Zaprawdę, temu, kto nie okazuje miłosierdzia, nie zostanie okazane miłosierdzie” (Sunan at-Tirmizi 1911).
Jeden z hadisów opowiada, że Prorok powiedział do swoich towarzyszy: „Nigdy nie będziecie (naprawdę) wierzyć, jeśli nie będziecie okazywać miłosierdzia jedni drugim”
W Koranie także znaleźć można wskazanie, że ludzie mają być miłosierni wobec siebie nawzajem i jest to warunek dostąpienia przez nich Bożego miłosierdzia, np.:
Niech ci spośród was,
którzy się cieszą łaską i dobrobytem,
nie przestają dawać krewnym i biednym,
i tym, którzy wędrują na drodze Boga!
Niech będą pobłażliwi i wybaczający!
Czyż nie pragniecie, by wam Bóg przebaczył?
A Bóg jest Przebaczający, Litościwy! (Koran 24:22).
Miłosierdzie Boże jest bowiem w Koranie powiązane z przebaczeniem, a atrybut Ar-Rahim w odniesieniu do Boga pojawia się najczęściej właśnie w związku z przebaczeniem grzechów.
Muzułmańska teologia miłosierdzia?
Właśnie ze względu na tak częste występowanie przymiotnika Ar-Rahman („miłosierny”) w zestawieniu z wyrazem „Bóg” – lub nawet, jako jedyny, zamiast niego – Amina Wadud, emerytowana profesor teologii muzułmańskiej z USA, twierdzi, że skoro najważniejszym przymiotem Boga jest to, że jest On miłosierny, nie mógłby On pozwolić na to, aby połowa ludzkości, czyli kobiety, były traktowane niesprawiedliwie. I na tej podstawie buduje przyjazną kobiecie teologię muzułmańską.
W oparciu o to samo przekonanie pochodzący z Austrii, a pracujący w Niemczech, profesor teologii muzułmańskiej Mouhanad Khorchide nakreślił ramy muzułmańskiej teologii miłosierdzia w wydanej w roku 2013 książce pod tytułem „Islam ist Barmherzigkeit: Grundzüge einer modernen Religion” („Islam jest miłosierdziem. Zarys współczesnej religii”).
Wielu teologów muzułmańskich twierdziło i twierdzi, że stworzenie świata przez Boga jest nieuniknioną konsekwencją Jego wszechobejmującego miłosierdzia, gdyż choć nie potrzebuje On nikogo, stworzył ludzi, szukając partnerów w miłości (a zatem nie chciał stworzyć sobie niewolników) i jest zawsze blisko ludzi: „My stworzyliśmy człowieka / (…) / My jesteśmy bliżej niego / aniżeli arteria jego szyi” (Koran 50:16).
Według Khorchide’a to Boże miłosierdzie sprawia, że Bóg wchodzi w relację ze stworzeniem przez objawienie i inspirację, przez zsyłanie proroków. Objawienie jest wyrazem tego, że Bóg chce ludzi przyjąć do wiecznej szczęśliwości w niebie po zmartwychwstaniu. Relacja ta ma charakter dialogiczny, Bóg zaprasza ludzi do komunikacji ze sobą, co pozwala na podporządkowywanie się przez muzułmanów Bożym przykazaniom dzięki niezależnemu rozumowaniu, a nie tylko ze względu na strach przed potępieniem. To jest wyraz wolności, gdyż bez wolności nie może istnieć szczera miłość. Boże nauczanie jest dostosowane do etapów życia człowieka, a sposób, w jaki dociera ono do ludzi, także nacechowany jest miłosierdziem – dla Khorchide’a nawet piekło jest miejscem, w którym ludzie otrzymują kolejną szansę przemiany, by móc wrócić do Boga.
Dla austriackiego teologa bycie muzułmaninem oznacza akceptację Bożej miłości i stanie się medium, przez które może działać Boża miłość i miłosierdzie – islam zatem to akceptacja Bożego miłosierdzia oraz wejście z Nim w dialog przez przyjęcie objawienia i Słowa Bożego. Doświadczenie Bożej miłości sprawia także, że ludzie odnoszą się miłosiernie do innych.
Jednak nie można być dobrym, nie będąc wolnym, a wolności nie da się osiągnąć przez podporządkowanie się nakazom prawa – tu Khorchide odnosi się wyraźnie do szariatu jako charakterystycznego dla pewnego etapu historii. Dla niego bowiem, podobnie zresztą jak dla innych teologów muzułmańskich – i wcześniejszych, jak Dżamal ad-Din al-Afghani (1838-1897) czy Muhammad Abduh (1849-1905), i współczesnych, jak np. Nasr Abu Zayd (1943-2010), Muhammad Arkoun (1928-2010), Fazlur Rahman (1919-1988), Amina Wadud czy Farid Esack – religia i jej interpretacja powinny nadążać za przemianami w społeczności wierzących, jej dziedzictwo powinno ulegać nieustannej reinterpretacji między innymi dzięki próbom odróżnienia w Koranie tego, co jest odwieczne, uniwersalne, od tego, co kontekstualne. Ważne jest bowiem, aby móc wydobyć to, co jest intencją Boga i esencją Koranu, a co ma pomóc w ustaleniu uniwersalnych zasad sprawiedliwości, równości, wolności i odpowiedzialności społecznej. Ma to się odbywać w wyniku komunii człowieka z miłosiernym Bogiem jako centralnej zasady nowej hermeneutyki koranicznej.
Oczywiście wśród teologów muzułmańskich znajdują się krytycy takiego podejścia do teologii w islamie, niemniej jest ono warte zauważenia właśnie dzięki skoncentrowaniu na roli Bożego miłosierdzia.
Miłosierdzie łączy
W tradycyjnym liście skierowanym do muzułmanów przez Papieską Radę ds. Dialogu Międzyreligijnego z okazji miesiąca postu ramadan w 2016 roku znalazło się nawiązanie do miłosierdzia – list nosi tytuł „Chrześcijanie i muzułmanie: beneficjenci i narzędzia Bożego miłosierdzia”.
W tekście listu podkreślono wspólne chrześcijanom i muzułmanom rozumienie miłosiernego Boga, który stworzył ludzi ze względu na swoją miłość do nich, troszczy się o każdego z nich na co dzień, ale szczególnie miłosierdzie objawia się w przebaczeniu grzechów. Wspólne obu religiom jest także pielgrzymowanie i znoszenie trudów pielgrzymki w celu uzyskania Bożego przebaczenia.
Jak czytamy w liście, chrześcijanie i muzułmanie wezwani są do naśladowania Boga w jego miłosierdziu i współczuciu wobec innych ludzi, w przebaczaniu sobie nawzajem. Jednak współczesny świat doświadcza braku tego naśladownictwa i jest raczej sceną dla konfliktów i różnego rodzaju przemocy. Jedynie w Bożym miłosierdziu i Jego pomocy jest nadzieja na to, że wyznawcy obu religii zaczną kroczyć drogą dobra i współczucia.
Miłosierdzie Boga, jak widać, łączy chrześcijan i muzułmanów.
Przeczytaj też: Islam w Polsce
