Pierwsze kontakty Polski z islamem sięgają XIII w., gdy od południowego wschodu pojawiły się oddziały najeźdźców – Mongołów. Na terenie samej Polski muzułmanie obecni są od ponad 600 lat.
Są to Tatarzy polsko-litewscy, których przodkowie pojawili się w XIV w. jako uchodźcy ze Złotej Ordy, znad Wołgi i ze stepów. Władcy litewscy – w tym książę Witold – osiedlali ich w dorzeczu Niemna i nadawali im ziemie w zamian za służbę wojskową, m.in. w walce przeciw Krzyżakom. Osady Tatarów muzułmanów na Litwie i przyległych ziemiach, grodzieńskiej i nowogródzkiej, przetrwały do XVIII w. lub dłużej. Na Podlasiu (od 1569 r. w obrębie Korony Polskiej) król Jan III Sobieski nadał kilku oddziałom Tatarów dobra, z których dwie wsie – Bohoniki i Kruszyniany – z meczetami i cmentarzami, stanowią do dziś enklawy muzułmańskie na terytorium Polski. Z Tatarów tworzono odrębne oddziały lekkiej jazdy, od XVIII w. z muzułmańskimi kapelanami, ale dopiero Konstytucja 3 Maja dała muzułmanom pełne prawa polityczne.
Tatarzy litewsko-polscy mieli wolność wyznania, meczety (m.in. w Wilnie, Trokach, Nowogródku, Mińsku – ok. 1690 r. było ich ok. 50) oraz obieralnych duchownych (zw. mołłami). Muzułmanie polscy są sunnitami kierunku hanafickiego. Swe teksty religijne pisali alfabetem arabskim, ale nie tylko w języku arabskim, lecz także białoruskim i polskim – były to tzw. kitaby, bogate zbiory modlitw, pobożnych opowiadań i przepisów. Imamowie udzielali ślubów, nadawali imiona dzieciom i uczyli zasad islamu, kierowali modlitwami, a także sądzili i pomagali zbierać podatki.
W Królestwie Polskim od 1831 r. stacjonowały wojska rosyjskie, w których służyło wielu muzułmanów. Zmarli muzułmanie rosyjscy grzebani byli na odrębnych cmentarzach, na przykład w Warszawie (tzw. kaukaski od 1831 r., tatarski od 1867 r.) czy Sochaczewie (1842–1880). Z meczetów garnizonowych korzystali wszyscy wyznawcy.
W latach 1919–1939 najliczniejsze były gminy na Wileńszczyźnie; w 1922 r. powstał Związek Muzułmański m.st. Warszawy planujący budowę meczetu. W 1925 r. utworzono Muzułmański Związek Religijny w RP, którego zwierzchnikiem religijnym, czyli Muftim, został Jakub Szynkiewicz, a władzę sprawowało Najwyższe Kolegium Muzułmańskie. Na podstawie ustawy z 1936 r. państwo subsydiowało Związek i nauczanie islamu w dziewiętnastu istniejących gminach muzułmańskich. Wydawano „Życie Tatarskie”, „Przegląd Islamski” oraz „Rocznik Tatarski”. Liczba wiernych do 1936 r. wynosiła ok. 6 tys. W tym czasie Tatarzy byli obywatelami polskimi wyznania muzułmańskiego, posługującymi się językiem polskim.
Obecnie mamy w Polsce do czynienia ze swego rodzaju sytuacją przejściową. Muzułmanie-autochtoni, Tatarzy polsko-litewscy, do połowy XX w. byli jedyną muzułmańską mniejszością wyznaniową. W drugiej połowie ubiegłego stulecia zaczęli pojawiać się jednak inni muzułmanie, napływowi, początkowo w nieznacznej liczbie. Byli to studenci, przede wszystkim z państw arabskich, ale także z Iranu czy Afganistanu. W okresie komunizmu wielu z nich nie przyznawało się do wyznawanej religii, gdyż nie było to mile widziane przez władze PRL, a niektórzy z nich, jak członkowie irańskiej partii Tudeh, byli po prostu ideowymi komunistami.
Po otwarciu granic polskich po 1989 r. rozpoczął się zwiększony napływ muzułmanów do naszego kraju, teraz już nie tylko w celu podjęcia studiów, ale także rozpoczęcia działalności biznesowej. Największą grupę wśród nich stanowią przybysze z państw arabskich, ale są również Turcy czy Bośniacy. Muzułmanie napływowi na terenie Polski to także uchodźcy polityczni. Statystyki wykazują, że są to przede wszystkim uchodźcy z Iraku (ok. 10 proc. wszystkich uciekinierów), z Afganistanu (4 proc.), Bośni i Hercegowiny (5 proc.). Obecnie znaczący jest napływów uciekinierów z Czeczenii.
Nie ma dokładnych danych na temat liczby wyznawców islamu w Polsce. Pytanie o religię nie jest zadawane w trakcie spisu powszechnego ludności, dane szacunkowe zaś różnią się w zależności od źródła. Oficjalne dane statystyczne podają tylko liczbę członków Muzułmańskiego Związku Religijnego – w 2001 r. 5123 osoby. Liczbę Tatarów szacuje się na około 5–6 tys., natomiast liczbę napływowych muzułmanów na około 10–20 tys., co razem w odniesieniu do ogółu ludności Polski stanowi około 0,04–0,06 proc.
Islam w Polsce jest religią oficjalnie uznaną przez państwo. Dokumentem, który stanowi podstawę tego oficjalnego uznania, jest Ustawa z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP. Art. 1 tej ustawy stwierdza:
Wyznawcy islamu na obszarze Rzeczpospolitej Polskiej, pozostając w łączności religijno-moralnej ze związkami religijnemi muzułmańskiemi zagranicznemi, tworzą Muzułmański Związek Religijny w Rzeczpospolitej Polskiej, niezależny od jakichkolwiek obcokrajowych władz duchownych i świeckich.
Zgodnie zatem z tą ustawą, która nadal obowiązuje, gdyż nie została nigdy uchylona przez Sejm, jedyną organizacją wyznaniową polskich muzułmanów jest Muzułmański Związek Religijny w RP (MZR), założony w 1925 r. i działający do dzisiaj. Od marca 2004 r. po raz pierwszy po drugiej wojnie światowej obsadzone zostało stanowisko Muftiego RP – podczas XV Nadzwyczajnego Wszechpolskiego Kongresu Muzułmańskiego Związku Religijnego został wybrany imam Białegostoku, Tomasz Miśkiewicz.
W styczniu 2004 r. Departament Wyznań i Mniejszości Narodowych MSWiA zarejestrował drugi muzułmański związek wyznaniowy – założoną w 2001 r. Ligę Muzułmańską. Liga również skupia muzułmanów-sunnitów, ale jej członkami mogą być nie tylko polscy obywatele czy osoby posiadające kartę stałego pobytu, lecz także osoby z prawem pobytu czasowego. W porównaniu z MZR, znacznie większy odsetek wśród członków Ligi stanowią osoby pochodzenia obcego.
Powstanie Ligi, jak się wydaje, jest wynikiem pojawienia się napięć pomiędzy polskimi muzułmanami pochodzenia tatarskiego a przybyszami, w większości pochodzenia arabskiego, którzy praktykują islam w nieco odmienny sposób niż mieszkający w Polsce od wieków Tatarzy. Działalność dwóch organizacji wyznaniowych, o podobnych statutach, pragnących reprezentować muzułmanów-sunnitów w Polsce, prowadzić może do sporów kompetencyjnych pomiędzy nimi.
Funkcjonowanie życia religijnego muzułmanów w Polsce dzisiaj jest zatem swego rodzaju stanem przejściowym pomiędzy sytuacją z przeszłości, w której jedynymi wyznawcami islamu w Polsce byli Tatarzy, a współczesnością, gdy większość stanowią muzułmanie napływowi. Struktury organizacyjne pochodzą bowiem z przeszłości, tymczasem dynamicznie zmieniająca się sytuacja wymaga zmian.
Pozostałe organizacje skupiające polskich muzułmanów, jak Stowarzyszenie Studentów Muzułmańskich, Muzułmańskie Stowarzyszenie Kształtowania Kulturalnego czy Związek Muzułmanów Polskich, działają jako stowarzyszenia. Swoje organizacje mają w Polsce także szyici (Stowarzyszenie Jedności Muzułmańskiej, Stowarzyszenie Braci Muzułmańskich), a także wyznawcy ruchu ahmadijja i bahaizmu.
Mimo niewielkiej stosunkowo liczby wyznawców islamu w Polsce podejmowane są różne inicjatywy na rzecz dialogu chrześcijańsko-muzułmańskiego. Od 1997 r. działa Rada Wspólna Katolików i Muzułmanów.
Z inicjatywy Rady i Komitetu ds. Dialogu z Religiami Niechrześcijańskimi Konferencji Episkopatu Polski co roku 26 stycznia odbywa się w Kościele katolickim Dzień Islamu. W obchodach biorą udział dyplomaci z państw muzułmańskich. Spotkania te dzielą się na część oficjalną z przemówieniami oraz część modlitewną, w trakcie której czytane jest Pismo św. i recytowany Koran, obie Księgi w języku polskim i arabskim. Obchody Dnia Islamu w Kościele katolickim odbywają się m.in. w Warszawie oraz Lublinie, Pieniężnie i Krakowie, gdzie mają mniej oficjalny charakter, więcej czasu poświęca się modlitwom, niekiedy organizowana jest też część artystyczna.
Muzułmański Związek Religijny zaprasza także wyznawców innych religii na modlitwy o pokój i sprawiedliwość na świecie, a Liga Muzułmańska na spotkania z okazji ramadanu (postu muzułmańskiego).
Tekst pochodzi z wydanego przez Towarzystwo „Więź” leksykonu „Nie bój się islamu” (2005)
