Wypowiedź Jezusa, który wzywa, by cesarzowi oddać to co cesarskie (Mt 22, 21) jest najczęściej interpretowana w kontekście politycznym i cytuje się ją powszechnie, gdy mowa o rozdzieleniu Kościoła od państwa, odseparowaniu porządku boskiego od porządku ludzkiego. Wydaje się jednak, że słowa Jezusa mają głębsze znaczenie, że stały się pretekstem, by powiedzieć coś bardzo ważnego. Kryterium wszelkiego wyboru musi pozostać podobieństwo albo niepodobieństwo: do Boga albo do cezara, do Boga albo do świata.
Biblia Tysiąclecia pytanie Jezusa tłumaczy następująco: „Czyj jest ten obraz i napis?”. W greckim tekście Ewangelii wg św. Mateusza obraz to „eikōn”. Słowo to jest tłumaczone zarówno jako ‘obraz’, ale także jako ‘podobizna’ albo ‘podobieństwo’. Jak wiadomo termin „eikōn” jest teologicznie bardzo – jeśli można tak powiedzieć – nasycony. Użyli go tłumacze Septuaginty, gdy w Księdze Rodzaju czytamy o stworzeniu człowieka „na obraz Boży” (Rdz 2, 27). Także św. Paweł użyje tego słowa, gdy będzie mówił o Chrystusie, „który jest obrazem Boga” (2 Kor 4, 4) czy też „obrazem Boga niewidzialnego” (Kol 1, 15). Słowo „eikōn” dało początek naszej ikonie, ikonkom i wszelkiej ikonizacji.
Przywołana sytuacja ewangeliczna pokazuje nie tylko konflikt natury politycznej, ale przede wszystkim konflikt natury teologicznej. Trzeba pamiętać, że Jezus jest Żydem – członkiem narodu, którego obowiązywało przykazanie zakazujące czynienia obrazów: „Nie uczynisz sobie obrazu rytego ani żadnej podobizny tego, co jest na niebie w górze i co na ziemi nisko, ani z tych rzeczy, które są w wodach pod ziemią” (Wj 20,4). Nakaz ten miał uchronić Naród Wybrany przed bałwochwalstwem. Teraz do Jezusa przynoszą monetę z podobizną cezara. W ten oto sposób wkracza w hebrajski świat „bez podobizn” świat grecko-rzymski, który zresztą da filozoficzne fundamenty dla chrześcijańskiej teologii obrazu, która już ujawnia się w pismach św. Pawła, który nazywa Jezusa obrazem Boga. Trzeba jednak pamiętać, że zarówno hebrajską niechęć do obrazów, jak i grecko-rzymskie upodobanie podobizn ma to samo źródło – a jest nim przeświadczenie, że obraz nie jest jedynie tym, co widzialne, zobaczone, dostrzeżone przez oczy. Obraz to coś więcej. Obraz to odniesienie do rzeczywistości, która istnieje poza nim. Sobór Nicejski II powie, że to relacja do prototypu – rzeczywistości, która jest poza i przed obrazem, rzeczywistości, której reprezentację jedynie widzimy, ale ona sama wykracza poza to, co widzialne dla oczu. Denar z podobizną cezara miał także swoją moc odwoławczą. To nie tylko zewnętrzna, graficzna podobizna, to relacja przynależności, wewnętrznego podobieństwa, przyporządkowania. Właśnie dlatego Jezus mówi: „oddajcie Cezarowi to, co należy do Cezara”.
Teologiczna kategoria podobieństwa była jedną z kluczowych idei św. Augustyna W swoich „Wyznaniach” biskup Hippony pisał: „Gdy po raz pierwszy Cię poznałem, Tyś mnie do siebie przygarnął, żebym zobaczył, że powinienem coś ujrzeć, a także – że nie jestem zdolny do ujrzenia tego. Schłostałeś słabość mego wzroku, przemożnym uderzywszy we mnie blaskiem, aż zadrżałem z miłości i grozy. Zrozumiałem, że jestem daleko od Ciebie – w krainie, gdzie wszystko jest inaczej”. Swój świat sprzed nawrócenia św. Augustyn nazywa mianem „regio dissimilitudinis” – kraina niepodobieństwa. Jeśli i prawdziwą naturą, i powołaniem człowieka jest „similitudo Dei” – podobieństwo do Boga, to zrozumiała wydaje się teza Augustyna: odchodząc od Boga czy też będąc od Niego daleko, tracimy podobieństwo do Niego, wkraczając jednocześnie w krainę niepodobieństwa.
Zdaję sobie sprawę, iż obraz i podobieństwo do Boga to nie są łatwe kryteria teologiczne. Trzeba je teraz – jak to się mówi – zoperacjonalizować, tzn. ukonkretnić, wyznaczyć jasne przesłanki oceny konkretnych przypadków. Nie jestem ani dogmatykiem, ani moralistą, więc nie czuję się kompetentny, by to robić. Pomyślałem sobie, że być może byłoby to jednak kryterium dobre do zastosowania w toczących się dyskusjach okołosynodalnych. Punktem zapalnym w debacie stają się dwie kwestie: komunia dla osób rozwiedzionych, które zawarły nowe małżeństwa, oraz ocena związków osób tej samej płci. Trzeba by najpierw się zapytać, co jest istotą naszego podobieństwa do Boga. Najprostsza, ale i budząca najwięcej wątpliwości jest odpowiedź, która powie, że cechą tą jest zdolność do kochania, że miłość. Nikt nie ma wątpliwości, że związek sakramentalny mężczyzny i kobiety oparty na miłości jest „na obraz i podobieństwo”. Jak bardzo tracą ten obraz i podobieństwo osoby, które zawierają powtórny związek małżeński, często przekonani, że pierwszy był po prostu nieważny. Moje kilkunastoletnie już doświadczenie sędziego kościelnego pozwala mi stwierdzić, że drugie związki bywają trwalsze, szczęśliwsze, dojrzalsze, choć nie mają pieczęci sakramentu. Na ile niszczą one i przekreślają w sobie „obraz i podobieństwo”? Czy już automatycznie stają się obywatelami „krainy niepodobieństwa”? Czy kieruje nimi rzeczywiście jedynie egoizm, a za sobą zostawiają wyłącznie spaloną ziemię? No i jak mogą wypełnić swoje powołanie do miłości? Czy tylko wyrzekając się swej seksualności? A co powiedzieć o osobach homoseksualnych, które nie wybierają sobie tej orientacji? Czy rodzą się wbrew „obrazowi i podobieństwu”? Czy ich jedynym powołaniem zgodnym z podobieństwem jest wyłącznie samotność? A alternatywą – terapia reparatywna? Jakie środki zbawcze przewidział dla nich Bóg i jakie winien zaoferować im Kościół, aby doprowadzić ich do zbawienia? Gdzie jest ta linia demarkacyjna, gdzie człowiek staje się coraz bardziej podobny do jakiegoś cezara niż do Boga? Czy da się postawić słupy graniczne? Nie wiem.
Papież Franciszek mówił do księży, że „pobożność, która wchodzi w serce wraz ze chrztem, jest ogromną siłą tak, iż lud Boży, który ma ją w sobie, nie może się mylić, jest nieomylny w wierze”. I w tym moja nadzieja.
