Religia jako źródło cierpień?

Nie ma nic złego, jeśli w trudnych sytuacjach życiowych uciekamy się do Boga. Problem zaczyna się wtedy, gdy owo zwrócenie się zamyka nas na rzeczywistość. Albo kiedy akty religijne ustawiają nas przeciwko światu – mówi ks. Andrzej Pęcherzewski.

Fragment wywiadu rzeki Damiana Jankowskiego „Nie ma wiary bez pytań”, Wydawnictwo Więź, Warszawa 2020

Damian Jankowski: Katolicki ksiądz odbywający szkolenie psychoanalityczne – czy to nie budziło zdziwienia?

Ks. Andrzej Pęcherzewski: Pewnie budziło, ale na ogół spotykałem się w środowisku psychoanalitycznym z otwartością. Choć – jak sobie teraz przypominam – fakt, że jestem księdzem, prowadził niekiedy do usztywnienia w relacjach z innymi uczestnikami grupy szkoleniowej. Część z nich nie mogła się przełamać i uznać, że w kontaktach z nimi jestem po prostu Andrzejem, a nie na pierwszym planie księdzem. Wyczuwałem też oczekiwanie, że pod wpływem psychoanalizy zostawię kapłaństwo.

Wojtek Eichelberger, gdy usłyszał, w który nurt się zaangażowałem, zawołał: „Ty, ksiądz, i psychoanaliza?!”. A mnie, powiem szczerze, po pierwszych miesiącach poznawania psychoanalizy w ujęciu terapii psychodynamicznej właśnie to intrygowało – dlaczego z tak wnikliwych narzędzi nie skorzystać? To, że freudowska psychoanaliza była dla wielu moich kolegów-księży, nawet tych mających doktorat z psychologii, a także dla zwykłych współwyznawców, właściwie nieznana, a przez to podejrzana – zapewne dodawało mi adrenaliny.

Nie bez przyczyny dla tych ostatnich była podejrzana. Freud i pierwsze pokolenie jego uczniów stawiali sobie przecież za cel „wyleczenie” pacjentów z wiary.

– Tak, ale ja poznawałem współczesną psychoanalizę, dysponującą już większym dorobkiem. Powiedzmy od razu – jeśli terapeuta przystępowałby dziś do pracy z pacjentem, zakładając z góry, że będzie analizował jego przeżycia religijne po to, by go od nich uwolnić, byłby to z jego strony po prostu błąd, falstart.

Dlaczego? Nie można dotykać u pacjenta tego obszaru?

– Przeciwnie – wręcz trzeba! Doświadczenie religijne, chociaż w ujęciu chrześcijańskim stanowi wartość autoteliczną i nieredukowalną, jest jednocześnie przestrzenią dającą się badać i opisywać w kategoriach przeżyć wewnętrznych – emocjonalnych i umysłowych. Pytanie tylko, jak to robimy.

Przywołam techniczny szczegół pracy terapeuty – podczas sesji z pacjentem jego zadanie polega głównie na słuchaniu, dopiero potem następuje jakaś parafraza, interpretacja. W tym miejscu terapeuta musi być bardzo uważny i ostrożny. Bo jeśli zacznie być dyrektywnym poprawiaczem, czy nawet inteligentnym i wrażliwym, ale tylko doradcą, to nie zdoła dotrzeć do tych głębszych treści religijnych oraz wewnętrznych obiektów i obrazów, które pacjenta hamują w rozwoju, a pacjent dalej będzie je w sobie pielęgnował i konserwował. Takie postępowanie byłoby może – skądinąd nieskutecznym – wsparciem psychologicznym, ale nie terapią psychoanalityczną.

Z perspektywy religijnej wizja Boga, który rządziłby za pomocą lęku, jest nie do przyjęcia

Trzeba też od razu wyraźnie powiedzieć: jako terapeuta nie mogę przekazać pacjentowi komunikatu, że skoro przeanalizowaliśmy pod względem struktury i treści ukryte znaczenia jego religijnych doświadczeń, to tym samym poznaliśmy ich istotę. Świadomość i wiedza, jak coś się dzieje, nie są tożsame z uchwyceniem, czym dane zjawisko jest. Tak właśnie rozumiem nieredukowalną, autoteliczną wartość religii.

Przychodzi mi do głowy pewien dość banalny dowcip. Po latach spotyka się dwóch dobrych przyjaciół. Jeden wie o tym drugim, że miał problem z nocnym moczeniem. Pyta go: „I co, chodziłeś przez te lata na terapię? Nie moczysz się już?”. Tamten odpowiada: „Chodziłem i moczę się dalej, ale teraz już wiem dlaczego” [śmiech].

Wspomniał Pan – i słusznie – o ateistycznym rodowodzie psychoanalizy. Religia była dla Freuda „pewnym złudzeniem”, iluzją, wręcz dziecięcą nerwicą, z której należy wyrosnąć. Jednocześnie – proszę zauważyć – zjawisko religii wciąż zaprzątało jego myślenie, aż po ostatnią pracę „Człowiek imieniem Mojżesz a religia monoteistyczna”.

Ja przeczytałem jedynie „Kulturę jako źródło cierpień”.

– To świetna analiza. No widzi pan, to ciekawe – niektórzy nawet mówią, że religia jest źródłem cierpień…

Czy nie mają w pewnym sensie racji? Pytam nie o to, czy religia w historii ludzkości nie przynosiła także wojen i zbrodni, bo to oczywiste. Raczej czy i na ile religijność może prowadzić do neuroz? „Bóg jest pomysłem, za pomocą którego mierzymy nasz ból” – śpiewał John Lennon.

– Jakość przeżyć religijnych może służyć rozwojowi osobowości pacjenta, ale może też ten rozwój w mniejszym lub większym stopniu hamować i zaburzać. Samo pokropienie wodą święconą nie czyni rzeczy lepszą, nie zmienia jej natury. Pytanie, co to jest wiara. Dodatek do życia? Wiara to przecież człowiek, jego marzenia i tęsknoty, podstawa życia, które potrzebuje nadziei na jego możliwą pełnię. Jest we mnie już teraz – jak wierzę – jakaś cząstka, która nie tylko nie będzie unicestwiona, ale wręcz zostanie doskonale na nowo stworzona, i to będę ja.

W jaki sposób pojawia się wiara, z czego i w jakim środowisku wyrasta – to w przypadku konkretnego człowieka osobna i niepowtarzalna historia, nie ma uniwersalnej reguły. Wiara nie musi być rezultatem lęku, może na przykład być owocem zachwytu nad światem.

Ten drugi powód jest jednak – przyznajmy – rzadszy.

– Pewnie tak. Nie ma jednak nic złego, jeśli w trudnych sytuacjach życiowych uciekamy się do Boga, szukamy Jego pomocy. Wszyscy czujemy się przecież czasem bezsilni i bezradni, potrzebujemy kogoś, kto otwiera przestrzeń nadziei i sensu naszych starań. Problem zaczyna się wtedy, gdy owo zwrócenie się zamyka nas na rzeczywistość tego świata. Albo jeszcze gorzej – kiedy akty religijne ustawiają nas przeciwko światu. Credo ut intelligam – wierzę, aby rozumieć. Chodzi tu o cały ten mój i nasz świat.

Podstawowe pytanie brzmi: jaki obraz Boga w sobie nosimy? Czy jest to Bóg miłości, czułości, akceptacji, przebaczenia? Czy może bezwzględny sędzia, który nas nieustannie kontroluje i czyha na nasze potknięcia? Chodzimy wówczas co prawda do kościoła, ale nasze praktyki religijne wynikają tak naprawdę z lęku, na przykład przed karą. W świetle Ewangelii takiego Boga nie ma i z takiej religijności powinniśmy się jak najszybciej wyzwolić. Lęk utrwalony zaburza relacje między nami a światem. Z perspektywy religijnej wizja Boga, który rządziłby za pomocą lęku, jest nie do przyjęcia.

Czy można podczas terapii to rozpoznać i wyzwolić się z takiej neurotycznej religijności?

– Tak, choć nie jest to łatwe. Przeżycia religijne należą do sfery bardzo osobistej, wewnętrznie głęboko wpisanej w człowieka. Niełatwo do niej dotrzeć, a potem jeszcze trudniej jest ją interpretować.

Powiedzieliśmy już, że terapeuta nie może zakładać, iż jego zadaniem będzie uwolnienie pacjenta od przeżyć związanych z wiarą. Ale bardzo często zajmujemy się jednak wewnętrznymi obrazami ze świata religijnego, które pacjent w sobie nosi, i analizujemy, jak one w nim pracują, czyli jak żyją i co z nim robią w jego wewnętrznym świecie. W tym obszarze psychoanaliza staje się podobna do teologii apofatycznej (negatywnej), która przypomina, że o Bogu znacznie więcej nie wiemy, niż wiemy.

Taka analiza przeżyć religijnych i wyzbywanie się naszych ludzkich wyobrażeń na Jego temat jest trudnym i nieraz bolesnym procesem. Okazuje się, że obraz Boga, jaki mamy, wyrasta nierzadko z naszych własnych deficytów, którym nie mieliśmy możliwości i odwagi się przyjrzeć. Wówczas bardzo silnie i bezkompromisowo przeżywana religijność okazuje się na przykład usztywnioną wewnętrzną obroną. Ona do jakiegoś momentu pozwala człowiekowi funkcjonować, ale z czasem jej nieadaptacyjna sztywność hamuje możliwości rozwoju danej osoby i rani też jej najbliższych. Zwykle jest to najtrudniejszy moment terapii – około jedna trzecia moich pacjentów właśnie wtedy decydowała się przerwać terapię.

Przed zmianą myślenia, mentalności bronimy się najbardziej, bo mamy poczucie, że wali się nam dotychczasowy obraz świata i nas samych.

Tymczasem takie oczyszczenie nie musi od razu prowadzić do utraty wiary, do ateizmu. Przeciwnie – może pomóc mi zrozumieć, że Bóg jest Kimś, kto przekracza moje możliwości poznawcze, kto zmusza mnie nieustannie do otwarcia i wysiłku duchowego. Doświadczenie religijne dzięki temu w pewnym sensie staje się prostsze i może być źródłem pokoju.

Pamiętajmy, że trzeba dbać o swoją przestrzeń religijną, także – a może zwłaszcza – podczas terapii. Radziłem zawsze moim religijnym pacjentom, by wchodząc w terapię, nie przerywali normalnej aktywności religijnej, przy czym zaznaczałem, by korzystali w tym obszarze z pomocy innego księdza. Jeśliby to bowiem zaniedbali, w miejsce ich dotychczasowego obrazu Boga mogłaby pojawić się pustka, a sam Bóg faktycznie może stać się ciekawą, ale niekonieczną hipotezą. Wtedy, uznany za fałszywą fantazję, może pełnić funkcję kozła ofiarnego i łatwo człowiekowi zbudować w sobie postawę walki z religią jako opium.

Większość księdza pacjentów była wierząca?

– Raczej tak, choć zdarzały się okresy, gdy proporcje wynosiły pół na pół. Zastanawiałem się czasem, jak to się dzieje, że trafiają do mnie także osoby niewierzące, kompletnie niezwiązane z Kościołem, a zarazem świadome, że jestem księdzem, bo nie taiłem tego. Później ten wątek pojawiał się podczas terapii. Okazywało się, że osoby te kierowały się najczęściej nieuświadomioną quasi-religijną potrzebą rozwiązania swych wewnętrznych konfliktów i założeniem, że jako ksiądz im w tym pomogę – skoro niejako zawodowo zajmuję się słuchaniem grzechów i rozgrzeszaniem.

A wierzący jak trafiali?

– Dowiadywali się jedni od drugich, że jest taki ksiądz, który prowadzi terapię, tak to najczęściej szło. Pewnego razu także nasz biskup pomocniczy, a prywatnie mój kolega z czasów seminarium, Krzysztof Zadarko, podczas wizyty w parafii napomknął w trakcie mszy, na której było także wielu letników: „Macie tu księdza terapeutę, korzystajcie!”. Wakacyjni goście tak się rzucili do korzystania, że nie mogłem się od nich opędzić. Nie ma to jak biskupia reklama [śmiech].

Dla większości moich wierzących pacjentów fakt, że jestem księdzem rzymskokatolickim, miał decydujący wpływ na decyzję o podjęciu terapii właśnie u mnie. Problemy, z jakimi przyszli do gabinetu psychoterapeutycznego, przedtem próbowali rozwiązywać przede wszystkim za pomocą środków religijnych. Dopiero gdy to się nie powiodło, odważyli się na psychoterapię, zaznaczając przy tym w rozmowie wstępnej ze mną, że religia stanowi bardzo ważną część ich życia – zdarzało się bowiem, że poprzedni terapeuci sekowali ich religijność, nie próbowali jej zrozumieć, czasem wręcz wyśmiewali ją.

Można zakonserwować cierpienie i stworzyć sobie taki sposób przeżywania wiary, który wymaga terapii

Ta deklarowana religijność nie ułatwiała bynajmniej procesu terapeutycznego. W pewnym momencie musiałem takim pacjentom wręcz powiedzieć: w gabinecie nie jestem dla was księdzem. Potem od razu na wstępie wyraźnie zaznaczałem, że w trakcie trwania terapii nie będę im służył pomocą środkami religijnymi, to znaczy sakramentami, a zwłaszcza konfesjonałem (dlatego w zasadzie nie przyjmowałem na terapię moich parafian), a tylko analizą opartą na racjonalnie sprawdzonych metodach. Zauważałem niekiedy, że pacjenci nie podporządkowywali się tym zasadom i zjawiali się u mnie u spowiedzi – musieliśmy to później poddawać analizie.

Pyta pan, czy religia jest źródłem cierpień. Jak już powiedziałem, religijność może być uwikłana w zaburzenia osobowości, ponadto istnieją takie formy religijności, które hamują duchowy rozwój, konserwują zranienia, a wręcz mogą prowadzić do utrwalania zachowań generujących cierpienie.

Na przykład?

– Kilka lat temu pojawiła się w diecezji idea, by utworzyć duszpasterstwo rodziców, którzy utracili dzieci, i to z różnych powodów. Pomysł sam w sobie wydał mi się sensowny i potrzebny. Kluczowe pytanie jednak brzmiało: jak to przeprowadzić? Wstawimy do kalendarza takie rekolekcje i co dalej? Jeśli te same osoby będą uczestniczyć w nich corocznie, doprowadzimy je do pielęgnowania traumy. Z czasem można na takich przeżyciach zbudować nowe nieprawdziwe „ja”. Żałoba to etap, który trzeba przejść – najlepiej z pomocą specjalistów i psychologów, niekoniecznie księży – ale w pewnym momencie trzeba go zakończyć. Nie można przecież żyć na cmentarzu. Nie warto na przeżywaniu żałoby budować religijności. Podobnie jest z akcją budowania pomników upamiętniających dzieci nienarodzone. Idea sama w sobie szlachetna, ale w praktyce może prowadzić do nieustannego celebrowania śmierci.

Można zakonserwować cierpienie i stworzyć sobie taki sposób przeżywania wiary, który wymaga terapii. Zrezygnujemy z życia osobistego i „złożymy z niego ofiarę Bogu”? Brzmi to pięknie, tyle że religijność ma polegać nie na składaniu ofiar, lecz na stawianiu czoła trudom życia. „Ofiary ani daru nie chciałeś, aleś Mi utworzył ciało; całopalenia i ofiary za grzech nie podobały się Tobie” – czytamy w Liście do Hebrajczyków (Hbr 10,5–6). Jeszcze wyraźniej brzmi to w Ewangelii: „Idźcie i starajcie się zrozumieć, co znaczy: chcę miłosierdzia, nie ofiary” (Mt 12,7). Co ciekawe, w tym ostatnim fragmencie, dodając w naszych liturgicznych przekładach słówko „raczej”, pielęgnujemy jednak postawę ofiarniczą: „chcę raczej miłosierdzia niż ofiary”. W zachowanych tekstach oryginalnych, czyli starożytnych rękopisach, nie ma tego słowa.

Przeczytaj także wstępy do książki: autorstwa ks. Andrzeja Pęcherzewskiego i Damiana Jankowskiego oraz fragment „Świecki swój rozum ma”