„Węzeł gordyjski” oraz inne pisma rozproszone 1948-1998

Fragment książki

Przedmowa

Pierwsze wydanie pism rozproszonych Zbigniewa Herberta ukazało się w 2001 roku, w trzy lata po śmierci poety, i spotkało się z bardzo życzliwym przyjęciem nie tylko ze strony krytyki i znawców dzieła pisarza, ale też szerokiego kręgu wielbicieli jego twórczości. W prasie codziennej i w periodykach literackich ukazało się kilkadziesiąt recenzji i omówień. Piotr Matywiecki nazwał ten tom „niezamierzoną duchową autobiografią Herberta in statu nascendi, pisaną od okoliczności do okoliczności, od tekstu do tekstu” („Więź” 2003, nr 1, s. 132). Według Jana Zielińskiego „Węzeł gordyjski ukazuje [Herberta] jako myśliciela zainteresowanego zrozumieniem i popularyzacją bardzo wielu dziedzin kultury, jako prawdziwego encyklopedystę. W myśl najlepszych tradycji oświeceniowych i pozytywistycznych Zbigniew Herbert dotyka poszczególnych dziedzin, stara się wniknąć w mechanizmy ich funkcjonowania i sprawić, żeby publiczność czytająca mogła z ich owoców w najszerszym stopniu skorzystać” („Przegląd Polski” z 8 lutego 2002, s. 8). Jacek Łukasiewicz pisał na łamach „Tygodnika Powszechnego” (2001, nr 47, s. 20): „Zebrane w Węźle gordyjskim teksty uzupełniają dzieło Zbigniewa Herberta. Sprowadzają na ziemię mity i wygładzają kanty kategorycznych sądów, oskarżeń i pochwał. Prawda była czasem trochę, ale tylko trochę inna, niż to przedstawiał w niektórych wywiadach. Należał do tych, którzy po wojnie chcieli żyć, pracować, tworzyć – po «próbie rozwiązania mitologii», ale z szacunkiem dla poległych i umarłych. I na to mu nie pozwalano. Nigdy nie wybrał emigracji, ale także nigdy nie «wracał na dwór cesarza», nie wchodził bowiem bardzo świadomie i konsekwentnie w dworskie salony, z «cesarzem» nie ucztował… Pozostawił dzieło świetne”. Adam Michnik w „Gazecie Wyborczej” (2001, nr 231, s. 2) stwierdzał: „Pasjonująca to lektura. Oto poznajemy Herberta «w okruchach», wielkiego autora małych form, do których sam nie przywiązywał wielkiej wagi. My jednak odnajdujemy nieomylnie niezrównaną ironię pisarza, czułość, pasję poznawczą, a czasem też fobię. Są to recenzje i felietony, sylwetki ludzi i listy do redakcji, ale nade wszystko jest tu Zbigniew Herbert, człowiek, którego wielbiło kilka pokoleń, dowcipny i kostyczny, racjonalny i emocjonalny, nieufny wobec absolutów i życzliwy światu”. Tomasz Burek, uznawszy Węzeł gordyjski za jedną z ważniejszych publikacji książkowych wydanych po 1989 roku, pisał: „Monumentalna księga ułożona z drobiazgów prasowych Herberta: literackich i politycznych. Ze swą filozofią obrazu jako uchylenia rąbka tajemnie widzianego świata, ze swą estetyką słowa, które w relacji do znaczenia ma być jak okno otwarte na rzeczywistość, a także ze swymi desperackimi wypadami na terytorium polityki – starał się Herbert przeciwdziałać odczuwalnym nadal skutkom tzw. dyktatury proletariatu, zamętowi pojęciowemu i spustoszeniom w dziedzinie moralno-umysłowej” („Więź” 2004, nr 11, s. 4).

Opinie powyższe oraz zainteresowanie rynku księgarskiego Węzłem gordyjskim przesądziły w roku 2008 o drugim wydaniu pism rozproszonych Herberta oraz o obecnym, trzecim poprawionym i znacznie rozszerzonym wydaniu, ukazującym się w setną rocznicę urodzin pisarza. Zebrano tu drukowane w latach 1948–1998 w prasie polskiej teksty eseistyczne, publicystyczne i dziennikarskie autora Struny światła, które nie zostały włączone przez pisarza do wydanych wcześniej zbiorów esejów: Barbarzyńca w ogrodzie (Warszawa: SW Czytelnik 1962) oraz Martwa natura z wędzidłem (Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie 1993), a także nie weszły do tomów ogłoszonych pośmiertnie: Króla mrówek (Kraków 1999), wydanego w opracowaniu, z przypisami i z posłowiem Ryszarda Krynickiego w Wydawnictwie a5, oraz opublikowanego przez Fundację „Zeszytów Literackich” Labiryntu nad morzem (Warszawa 2001) w opracowaniu Barbary Toruńczyk.

W książce nie przedrukowano ineditów Herberta, publikowanych od 1998 roku w „Zeszytach Literackich” i innych czasopismach, gdyż jako zasadę naczelną przyjęto regułę, że tom Węzeł gordyjski oraz inne pisma rozproszone będzie zawierał tylko te teksty, które autor sam przeznaczył do druku. Inedita Herberta ukazały się w 2008 roku w tomie „Mistrz z Delft” i inne utwory odnalezione (opracowała, ułożyła w tom i opatrzyła komentarzem Barbara Toruńczyk, współpraca Henryk Citko, Warszawa: Fundacja „Zeszytów Literackich” 2008). Wydobyte z archiwów teksty niepoetyckie Zbigniewa Herberta, które ukazały się drukiem w języku polskim po śmierci Herberta, a nie zostały włączone do tomu Mistrz z Delft, odnotowujemy w bibliografii na końcu tomu trzeciego.

W obecnym, trzytomowym wydaniu Węzła gordyjskiego zachowano identyczny układ zgromadzonego materiału jak w wydaniu pierwszym. Całość podzielono na pięć części, przyjmując w każdej z nich chronologiczny układ tekstów, według kolejności publikowania ich w prasie. Tom I zawiera dwie części: pierwszą, gdzie pomieszczono prozę artystyczną, eseje i wypowiedzi o sztuce poetyckiej, oraz część drugą, zawierającą omówienia wystaw plastycznych, rozmowy z malarzami, wspomnienia o artystach. W tomie II znalazły się: część trzecia – teksty dotyczące życia literackiego (omówienia książek, rozmowy z pisarzami i wspomnienia o literatach) – oraz część czwarta, gdzie przedrukowano recenzje teatralne oraz uwagi o koncertach muzyki poważnej. W tomie III, w części piątej zgromadzono varia, dominują tu wypowiedzi publicystyczne Herberta na tematy historyczne, społeczne i polityczne.

Zebrane teksty ukazują bogactwo rodzajów wypowiedzi Herberta, od prozy poetyckiej, opowiadania, eseju, listu do portretu literackiego, reportażu, szkicu krytycznego, wspomnienia, felietonu czy rozmowy. Herbert dobrze czuł się w formach krótkich – zwięzłych szkicach, notach, był mistrzem miniatury. Gdy wiosną 1951 roku Jerzy Turowicz namawiał go do napisania „formy większej”, nie tylko gatunkowo, ale też „ideowo bardziej pojemnej” (list J. Turowicza do Z. Herberta z 3 kwietnia

1951 r.), Herbert 28 kwietnia 1951 roku odpowiadał: „Obrona małej formy wydaje mi się teraz sprawą ważną. Oceniam całe niebezpieczeństwo tego rodzaju twórczości. Wiem, co znaczą
rysunki piórkiem i kwartety w epoce, która żąda kantaty i fresku. Jestem może ofiarą Kisielewskiego. Jego obrona niepotrzebności, szpargałów i porcelany jest mi bardzo droga i nie wiem, kiedy potrafię się z tego wydobyć i czy warto się wydobywać (jest to w gruncie rzeczy bardzo przyjemne ugrzęźnięcie). Jeśli to zrobię, to w imię czegoś, co nas przerasta” (cyt. za: Zbigniew Herbert, Jerzy Turowicz, Korespondencja, oprac. Tomasz Fiałkowski, Kraków: Wydawnictwo a5 2005, s. 25).

Jacek Łukasiewicz przy okazji omawiania pierwszego wydania Węzła gordyjskiego zauważył, że Herbert „Z reguły jest bardzo staranny. […] Dbałość o rygory każdego gatunku była odpowiedzią na prostactwo. Niedbałości, nonszalancji dziennikarsko -literackiej przeciwstawiał i tutaj jeśli nie – jak wcześniej ujął to Jerzy Kwiatkowski – dążenie do doskonałości, to na pewno dobrą robotę” („Tygodnik Powszechny” 2001, nr 47, s. 20). Czytelnicy łatwo spostrzegą rozmaitość tonu Herbertowskiego, odmienność jego głosu, subtelność szaty słownej tych tekstów. Herbert unikał wytartej frazeologii, jego styl jest wykwintny i elegancki, precyzyjnie oddaje finezyjną niekiedy myśl i wysoką kulturę autora.

Podczas licznych kwerend udało się dotrzeć również do wielu zapomnianych tekstów pisanych przez Herberta pod pseudonimami: Patryk, Stefan Marthà, Mikołaj, Bolesław Hertyński. Używał ich poeta we wczesnych latach pięćdziesiątych, gdy „współpracował – jak pisał 15 lutego 1952 roku do Henryka Elzenberga – aż z trzema pismami […] ogarniając szeroki wachlarz katolicyzmu od jezuickiego «Przeglądu Powszechnego» […], przez umiarkowany i porządny «Tygodnik Powszechny», aż do nierozsądnego i lawirującego nad przepaścią potępienia «Dziś i Jutro». Co tygodnia będę musiał odwalać jakieś kawałki, to bardzo wyjaławia, ale zapewnia ryczałt, to znaczy stały dochód” (cyt. za: Zbigniew Herbert, Henryk Elzenberg, Korespondencja, oprac. Barbara Toruńczyk i Paweł Kądziela, Warszawa: Fundacja „Zeszytów Literackich” 2002, s. 28).

Dzięki prowadzonym w ostatnich latach przez Henryka Citkę źródłowym studiom dowiedzieliśmy się, że poeta na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych używał więcej pseudonimów, niż dotychczas podawały słowniki biograficzne. Swoje teksty podpisywał nieznanymi wcześniej pseudonimami i kryptonimami: bert, Zastępca, Konrad.

Henryk Citko podczas swoich poszukiwań dotarł do przechowywanych w Archiwum Akt Nowych dokumentów Głównego Urzędu Kontroli, Prasy, Publikacji i Widowisk, gdzie znalazł nieznane recenzje teatralne Herberta skreślone przez cenzurę ze „Słowa Powszechnego”, oraz do przechowywanych w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy maszynopisów poetyckich audycji radiowych opracowanych przez autora Drugiego pokoju i nadanych przez Rozgłośnię Pomorską Polskiego Radia w Bydgoszczy i Toruniu. Cenne kwerendy Henryka Citki zaowocowały odnalezieniem kilkudziesięciu nieznanych dotychczas tekstów Zbigniewa Herberta rozsianych w prasie, które przedrukowujemy w obecnym wydaniu pism rozproszonych, umieszczając je w odpowiednich częściach książki przy zachowaniu chronologicznego układu tekstów w każdej części. Teksty te uzupełniają wizerunek Herberta, pozwalają głębiej poznać jego biografię duchową, odtworzyć proces kształtowania się wrażliwości artystycznej poety, lepiej poznać jego poglądy polityczne.

Do dwóch szkiców, o których istnieniu wiemy tylko ze źródeł pośrednich i nie mamy pewności, czy zostały przez pisarza ukończone oraz opublikowane, nie udało się dotrzeć. Mimo licznych kwerend – nie odnalazł się szkic o Szkole Sopockiej, o którym Herbert wzmiankował w liście z 13 grudnia 1964 roku: „Piszę teraz ogromną kobyłę o szkole sopockiej w związku z XX-leciem” (cyt. za: „Kochane Zwierzątka…” Listy Zbigniewa Herberta do przyjaciół – Magdaleny i Zbigniewa Czajkowskich, Warszawa: PIW 2000, s. 73). Żadna bibliografia Herberta nie odnotowuje też jego eseju o Gombrowiczu, wspomnianego w rozmowie z Joanną Siedlecką: „Ceniłem i cenię twórczość Gombrowicza, napisałem nawet kiedyś o nim esej” (zob. tejże, Jaśnie panicz, Kraków: Wydawnictwo Literackie 1987, s. 327). Wiemy natomiast z listu pisanego z Berlina do Zdzisława Najdera, że Herbert brał udział w wieczorze poświęconym autorowi Ferdydurke, który tak relacjonował przyjacielowi: „Wypadło ładnie, sala nabita, dużo młodzieży. Czytałem między innymi fragmenty jego dziennika, sala przyjęła to entuzjastycznie, co potwierdza moje przypuszczenie, że jednak są masochistami” (cyt. za: Pierwsze wspomnienie. O przyjaźni ze Zbigniewem Herbertem mówi Zdzisław Najder, rozmawiali Wawrzyniec Rymkiewicz i Jan Wróbel, „Życie” 1998, nr 179, s. 9). Być może szkic o Gombrowiczu, przygotowany na ten wieczór i wówczas wygłoszony, podzielił los innych rękopisów i rzeczy ukradzionych Katarzynie i Zbigniewowi Herbertom z samochodu w Berlinie (zob. Pani Herbert. Z Katarzyną Herbert rozmawia Jacek Żakowski, „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 303, s. 13).

Przy przygotowywaniu tekstów do druku uwspółcześniono pisownię zgodnie z dziś obowiązującymi normami. Skorygowano oczywiste błędy mające najwyraźniej charakter omyłek wynikłych z pośpiechu lub nieuwagi bądź Autora, bądź – co chyba znacznie częstsze – korekty czasopism lub gazet, w których pisarz publikował. Milcząco poprawiono błędnie podane imiona niektórych osób, na przykład wydawcy i tłumacza pism Andrzeja Frycza Modrzewskiego – Cypriana, a nie, jak napisał Herbert w tekście Nad Modrzewskim, Cezarego Bazylika. Podobnie właścicielem polskiej księgarni i galerii Lambert na wyspie Świętego Ludwika w Paryżu był Kazimierz Romanowicz, a nie Mieczysław, jak napisał Herbert w artykule Odcinek Lambert.

W Notach obok informacji bibliograficznych o pierwodruku danego tekstu (ewentualnie jego przedruku) uwzględniono objaśnienia genezy artykułu i jego kontekstu historycznego; w przypadku recenzji teatralnych, książkowych lub plastycznych starano się opisać przedmiot recenzji. W komentarzu dokonano też konfrontacji danych biograficznych dotyczących Herberta z informacjami pochodzącymi z innych źródeł, zweryfikowano kwestie historycznoliterackie i bibliograficzne. Podjęto próbę lokalizacji cytatów przytoczonych w artykułach, porównano zacytowane utwory z drukowanymi ich źródłami pod względem poprawności, przełożono na język polski zwroty obcojęzyczne lub wyszukano odpowiednie tłumaczenia literackie. Podano informację o pseudonimach i akronimach, jakimi pisarz podpisywał swoje utwory. Jeśli były w pierwodruku sygnowane imieniem i nazwiskiem pisarza – nie odnotowujemy tego.

Przygotowując obecne, trzecie wydanie Węzła gordyjskiego, przejrzano Noty, w niektórych miejscach uzupełniono je, starano się poprawić błędy, jakie zakradły się do Not w poprzednich wydaniach. W wypadku objaśnień do nowych tekstów ich zakres jest podobny jak w wydaniach wcześniejszych. Przypisy Herberta zostały oznaczone gwiazdką i włamano je na dole strony.

Pomimo wielomiesięcznych poszukiwań bibliograficznych mam świadomość, że niniejszy zbiór pism rozproszonych Herberta nie zawiera wszystkich jego artykułów – istnieją zapewne drukowane teksty Herberta, do których nie udało się dotrzeć. Również nie wszystkie kwestie udało się objaśnić, nie wszystkie cytaty potrafiłem zlokalizować. Dlatego zwracam się do Czytelników z prośbą o nadsyłanie pod adresem Wydawnictwa „Więź” (ul. Trębacka 3, 00-074 Warszawa) ewentualnych uzupełnień lub sprostowań.

Podczas pracy nad książką korzystałem z pomocy wielu osób.

Słowa wdzięczności zechce przyjąć Pani Katarzyna Herbertowa, która wyraziła zgodę na wydanie tomu pism rozproszonych Męża w serii Biblioteka „Więzi” i zawsze służyła mi radą.

Serdecznie dziękuję panu Henrykowi Citce, który nie tylko udzielił mi wielu cennych wskazówek i informacji, ale też przekazał kopie kilkudziesięciu odnalezionych przez Niego w archiwach oraz w trudno dostępnej prasie codziennej nieznanych wcześniej tekstów Zbigniewa Herberta.

Składam też podziękowania za pomoc Andrzejowi Franaszkowi, Piotrowi Kłoczowskiemu, Zygmuntowi Kubiakowi, Adamowi Wiercińskiemu, Markowi Zaleskiemu, Janowi Zielińskiemu.

Paweł Kądziela

Opis książki

Trzecie wydanie „Węzła gordyjskiego” w opracowaniu Pawła Kądzieli, wzbogacone ponad pięćdziesięcioma tekstami odnalezionymi w ostatnich latach.

Teksty zebrane w „Węźle gordyjskim” są niejako czwartą, pełnoprawną przestrzenią twórczą Herberta – obok poezji, trzech zbiorów esejów oraz kilku sztuk teatralnych. Od lat tuż powojennych po właściwie ostatnie chwile swego życia Herbert pisze i publikuje drobne formy literackie oraz dziennikarskie: opowiadania i recenzje, felietony i kąśliwe polemiki polityczne. Dziś już trudno wyobrazić sobie prawdziwy portret tego pisarza, który nie uwzględniałby tekstów zebranych w „Węźle gordyjskim”.
Andrzej Franaszek

Pasjonująca to lektura. Oto poznajemy Herberta „w okruchach”, wielkiego autora małych form, do których sam nie przywiązywał wielkiej wagi. My jednak odnajdujemy nieomylnie niezrównaną ironię pisarza, czułość, pasję poznawczą, a czasem też fobię. Są to recenzje i felietony, sylwetki ludzi i listy do redakcji, ale nade wszystko jest tu Zbigniew Herbert, człowiek, którego wielbiło kilka pokoleń, dowcipny i kostyczny, racjonalny i emocjonalny, nieufny wobec absolutów i życzliwy światu.
Adam Michnik

Monumentalna księga ułożona z drobiazgów prasowych Herberta: literackich i politycznych. Ze swą filozofią obrazu jako uchylenia rąbka tajemnie widzianego świata, ze swą estetyką słowa, które w relacji do znaczenia ma być jak okno otwarte na rzeczywistość, a także ze swymi desperackimi wypadami na terytorium polityki – starał się Herbert przeciwdziałać odczuwalnym nadal skutkom tzw. dyktatury proletariatu, zamętowi pojęciowemu i spustoszeniom w dziedzinie moralno-umysłowej.
Tomasz Burek

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego